Na przestrzeni wieków Żydzi mieszkali w rozproszeniu, pielęgnując swe tradycje, zwyczaje. Z czasem poczęły się różnicować tradycje liturgiczne. Należy jednak podkreślić, że wszystkie mają jeden rdzeń, a główna struktura najważniejszych modlitw i ich kolejność są zawsze identyczne. Różnice dotyczą detali - szczególnie obecności pijutim (poezji religijnej), a także małych zmian w kolejności pomniejszych modlitw, błogosławieństw, czasem wręcz bardzo drobnych zmian w użyciu konkretnego słowa lub jego wymowy.

Na przestrzeni wieków Żydzi mieszkali w rozproszeniu, pielęgnując swe tradycje, zwyczaje. Z czasem poczęły się różnicować tradycje liturgiczne. Należy jednak podkreślić, że wszystkie mają jeden rdzeń, a główna struktura najważniejszych modlitw i ich kolejność są zawsze identyczne. Różnice dotyczą detali - szczególnie obecności pijutim (poezji religijnej), a także małych zmian w kolejności pomniejszych modlitw, błogosławieństw, czasem wręcz bardzo drobnych zmian w użyciu konkretnego słowa lub jego wymowy.

Początków kształtowania się odmiennych tradycji należy szukać w dwóch ośrodkach teologicznych - na terenach Erec Jisrael oraz w Babilonii. Modlitw nie spisywano, stąd zrozumiałym jest, że pojawiały się różnice w tekście i organizacji modlitw. Oczywiście podejmowano wysiłki w celu uściślenia i ujednolicenia ich kształtu, jednak wszelkie decyzje w tym kierunku obejmowały swym działaniem zazwyczaj jedynie dany teren - a nie całość ziem, które zamieszkiwali Żydzi. Z czasem zaczęły się pojawiać i inne centra, które bądź to przejmowały istniejące już tradycje, bądź też stwarzały własne będące mieszaniną obu wpływów - babilońskich i palestyńskich. Tradycje te zostały uświęcone nakazem przestrzegania zwyczajów ojców - nigdy nie próbowano na siłę ich zmieniać lub ujednolicać. Tradycje zyskały dodatkową legitymizację ze strony Jicchaka Lurii, który nadał im znaczenia mistycznego, porównując do dwunastu bram w Świątyni, z których każda przeznaczona była dla osobnego plemienia Jisraela. Według Arizala każdy nusach jest taką bramą - jednakowo dobrą. Oprócz nich istnieje jeszcze trzynasta brama, ogólna, przez którą mógł wejść każdy. W modlitwach tą trzynastą bramą są modlitwy ułożone przez niego, które później wywarły duży wpływ praktycznie na wszystkie pozostałe tradycje^[1].

W dzisiejszych czasach istnieją trzy główne grupy tradycji liturgicznych: nusach aszkenaz, nusach sfard, nusach hasefaradim (czasem nazywany także mizrachi - "wschodnim"). Wyjątkowymi, charakterystycznymi dla wąskiej grupy Żydów są nusach jemenicki i nusach Roma, które należy omówić osobno. W każdej z tych grup obecne są mniejsze podgrupy, różniące się drobnymi szczegółami.

Nusach aszkenaz, podobnie jak inne ryty, opiera się na systemie ułożonym przez raw Amrama Gaona i innych rabinów babilońskich, lecz pod silnymi wpływami nauk płynących z ośrodków palestyńskich^[2]. Żydzi aszkenazyjscy prawdopodobnie przybyli z Erec Jisrael do Włoch, a stamtąd do Francji, Niemiec, a w końcu na tereny Europy Wschodniej. Podstawy tego rytu wykształciły się na terenach frankońskich. Z biegiem czasu zmienił się on w małym stopniu, głównie pod wpływem nauk kabalistów. Tradycja ta wyróżnia się większą ilością pijutim na Święta, a także dodawaniem jocerot (utwory związane z pierwszym błogosławieństwem przed Szema) w specjalne Szabaty. Wpływy kabały nie są aż tak znaczące, głównie widoczne w dodaniu Tikun chacot i Kabalat Szabat. Początkowo nusach ten obejmował tereny prawie całej Europy oraz miejsca, gdzie emigrowali Żydzi aszkenazyjscy. Jednak wraz z narodzinami i rozpowszechnieniem chasydyzmu, znacznie się zmniejszył zasięg obowiązywania tej tradycji liturgicznej, obejmując tereny Niemiec, aszkenazyjskich społeczności w Holandii, większość Litwy, sporo społeczności na Węgrzech i niektóre w Polsce. W łonie tej tradycji istnieją drobne różnice między niektórymi społecznościami - jak na przykład dodawanie selichot upamiętniających tragedie związane z danym terenem - jak pogromy Chmielnickiego lub pogromy, które miały miejsce w czasie krucjat na terenach Niemiec^[3].

Nusach sfard jest najpopularniejszy wśród środowisk chasydzkich. Jest on oparty na rycie aszkenazyjskim, choć zmieniono w nim kolejność niektórych modlitw, zmniejszono ilość pijutim i wprowadzono inne drobne zmiany, które wynikały z silnych wpływów kabały luriańskiej. W łonie tej tradycji liturgicznej istnieje bardzo wiele wariantów, często związanych z konkretną grupą chasydzką. Spośród nich szczególnie wyróżnia się nusach haAri, czyli ułożony przez rabina Szneura Zalmana z Liadów modlitewnik, który używany jest przez chasydów Chabad. Układ ten ma się opierać na naukach kabały luriańskiej. Jest on praktycznie całkowicie pozbawiony pijutim, poza kilkoma przeznaczonymi na Wielkie Święta. Jest to jeden z nielicznych modlitewników, który został bardzo szczegółowo opracowany, dzięki czemu poprawiono błędy gramatyczne, powtórzenia i inne narosłe z czasem wypaczenia.

Nusach sfard nie od razu został powszechnie przyjęty. Początkowo część chasydzkich mistrzów (jak na przykład raw Mosze Soifer) opowiadało się za tym, aby wersji tej używały jedynie niektóre, wybitne osoby. Jednak z czasem coraz więcej Żydów przyjęło tę tradycję dla siebie, przez co nusach sfard stał się obowiązującym rytem liturgicznym na terenie Polski, Ukrainy, Białorusi, a także w wielu miejsca na Węgrzech i w Rumunii.

Nusach sefardim jest używany pośród Żydów krajów orientalnych. Początek swój miał wśród Żydów zamieszkujących Hiszpanię. Żydzi ci wywodzili się z diaspory babilońskiej i pozostawali pod ciągłym wpływem Geonim, zarówno bezpośrednio, jak i za pośrednictwem Żydów zamieszkujących północną Afrykę. W Hiszpanii, zwłaszcza w okresie "Złotej Ery" tworzono poezję liturgiczna na bardzo wysokim poziomie, z której część na stałe weszła do modlitw Żydów tego rejonu. Po wygnaniu z Hiszpanii większość Żydów trafiła na terytorium Imperium Osmańskiego, gdzie z łatwością narzucała swoje zwyczaje zamieszkującym tam Żydom. Pod wpływem kabały luriańskiej zrezygnowano z większości pijutim, rezerwując je dla selichot, kinot i pieśni szabatowych. Przejęto wiele z kawanot Lurii, umieszczono także cytaty z "Zoharu". O wpływie nauk mistycznych świadczy także zwyczaj wplatania w zapisane Imię Boga innych odniesień do Boskości.

W późniejszym okresie ryt ten dostał się pod duży wpływ Rabina Josefa Chajima z Bagdadu, znanego pod imieniem Ben Isz Chaj, który był uznanym autorytetem pośród Żydów Orientu. Kilka skomponowanych przez niego modlitw i błogosławieństw na stałe weszło do modlitewników sefardyjskich Żydów. Nusach sefardim jest powszechnym rytem liturgicznym nie tylko pośród potomków Żydów hiszpańskich, lecz praktycznie we wszystkich społecznościach świata muzułmańskiego (poza Jemenem), terenów centralnej Azji oraz wszystkich tych, które kiedyś były pod panowaniem otomańskim. Jest on także przeważającym rytem pośród Żydów z Bałkanów. Największym wyróżnikiem tego rytu są zmiany w Szmone Esre - w błogosławieństwie haSzanim znajdują się dwie formuły, osobno traktujące o porze letniej i deszczowej.

Nusach Żydów jemeńskich jest wyjątkowy. Żydzi zamieszkiwali teren Jemenu od starożytności, prawdopodobne jest, iż już od czasów zburzenia Pierwszej Świątyni, a na pewno pod koniec istnienia Drugiej. Społeczność ta była dość silnie izolowana od reszty diaspory, jednocześnie jednak docierały tu różne wpływy z innych ośrodków żydowskiej myśli religijnej. Pośród Żydów jemenickich największym autorytetem rabinicznym był Rambam, którego orzeczenia halachiczne były ściśle przestrzegane, a ułożony przez niego tekst i forma modlitw stały się rdzeniem rytu jemenickiego. Duży wpływ na niego miały także nauki raw Saadii Gaona, a wiele ułożonych przez niego pijutim weszło w skład liturgii. Żydzi jemeńscy zaakceptowali także wiele utworów poetyckich autorstwa Żydów hiszpańskich, jak również miejscowych poetów. Także nauki kabały nie ominęły Jemenu, wywierając pewien wpływ na kształt tego rytu. W zwyczajach Żydów z Jemenu zachowały się starożytne tradycje, które w innych społecznościach zanikły. Jest w nich także obecne wiele praktyk charakterystycznych jedynie dla tego rejonu, nieobecnych nigdzie indziej. Przykładami może być, iż przed modlitwą czyta się pijut: Adon haOlamim, po Birkat haTora czyta się fragment z Talmudu cytujący halachę Raw Zeiry, czy też czytanie dodatkowych psalmów przed Birkat haszachar.

Nusach Roma, inaczej włoski, jest starożytnym rytem, towarzyszącym społeczności żydowskiej zamieszkujących tereny Półwyspu Apenińskiego nieprzerwanie co najmniej od czasów Drugiej Świątyni. Tereny te były miejscem spotkań Żydów z wielu miejsc, stąd równolegle używane były i inne tradycje - nusach aszkenaz i nusach sefardim. Ryt włoski ukształtował się ostatecznie w wiekach średnich, jednak i na niego miały wpływ nauki kabały (stąd choćby obecność Kabalat Szabat), choć w mniejszym stopniu niż w innych tradycjach liturgicznych. Specyfiką jest tu na przykład czytanie widuj przed modlitwą, odmienny tekst Birkat hachodesz czy też użycie innych psalmów w niektórych miejscach. Nusach ten wciąż jest używany przez kilka społeczności zamieszkujących Włochy.

Z biegiem czasu zanikło wiele mniejszych zwyczajów, tradycji. Przyczyną tego było zarówno migracje często całych społeczności, wygnanych z dotychczasowych miejsc zamieszkania, gdzie w nowym miejscu przyjmowano nowe zwyczaje, jak również naturalne zanikanie spowodowane przyjmowaniem popularniejszych, szerzej występujących tradycji.

Rochel Joanna Czopnik

^[1] Rabbi Adin Steinsaltz, A Guide to Jewish Prayer, s. 64-65
^[2] Lawrence A. Hoffman, Beyond the Text, s. 49
^[3] Rabbi Adin Steinsaltz, A Guide to Jewish Prayer, s. 67-69.