Judaizm

Różnice między Żydami aszkenazyjskimi a sefardyjskimi maja dziś znaczenie historyczne. To co dzisiaj ma istotne znaczenie to, to co dzieli judaizm ortodoksyjny i postępowy. Zmiany te nasiliły się w wyniku emancypacji Żydów europejskich po ich zetknięciu się z światem chrześcijańskim oraz z chwilą powstania państwa Izrael. Gdy w osiemnastym stuleciu, znaczna liczba Żydów zaczęła otrzymywać prawa obywatelskie, rabini i tradycyjne autorytety tracili kontrolę nad życiem żydowskich mas.

Wątpliwości i odmienne poglądy nie mogły być dłużej tłumione. Wielu z nich zaczęło uważać tradycje żydowskie i ich instytucje za wsteczne, zabobonne i niedostosowane do współczesnych czasów. Praktycznie przed Żydami stały trzy możliwości. Mogli zdecydować się na asymilację, co oznaczało w praktyce utratę żydowskości. Mogli wybrać rezygnację i pozostawić swoją tradycję bez zmian. Ostatnia możliwość to zmiana i modernizacja judaizmu.

Judaizm Reformowany

Judaizm reformowany pojawił się w Niemczech w osiemnastym wieku jako żądanie zmian w judaizmie wysunięte przez intelektualistów niemieckich. Chcieli o­ni zbliżyć judaizm do środowiska w którym żyli.
W 1780r. Mojżesz Mendelssohn przetłumaczył Biblię na język niemiecki używając alfabetu hebrajskiego. Chciał aby powstały zawodowe szkoły żydowskie, aby młodzież obok tradycyjnej wiedzy żydowskiej zdobywała wiadomości w innych dziedzinach. Dla wyemancypowanego, wykształconego, Żyda chrześcijaństwo wydawało się mniej obce ponieważ miało o­no wiele wspólnego z judaizmem. Emancypacja w historii Żydów to dostęp do praw obywatelskich oraz nabycie przynależności państwowej. Mendelssohn nie zakwestionował jednak specyficznych obrzędów judaizmu. Uważał że należy stworzyć równowagę między uniwersalizmem a partykularyzmem Izraela. Kierunek reprezentowany przez niego został nazwany haskalą.
W 1810r. Izrael Jacobson wprowadził reformę nabożeństw i liturgii. Do nabożeństw i liturgii wprowadzono język miejscowy. Kazania również głoszono w języku miejscowym. Skrócono modlitwy, wprowadzono organy i chóry mieszane. Synagogi zaczęły swoim wyglądem przypominać świątynię i tak je nazywano. Idee powrotu do Syjonu, odbudowania Świątyni w Jerozolimie i składania w niej ofiar były sprzeczne z emancypacją. Pierwsza synagoga reformowana powstała w Hamburgu w 1818r.
Judaizm reformowany szybko się rozprzestrzeniał i w 1842r. została założona przez grupę zamożnych kupców Synagoga Zachodniego Londynu.
Przypomniano teologiczne pojęcie Spinozy „postępującego objawienia". Stare prawa biblijne są prawami dawnego państwa Hebrajczyków i nie można już dłużej stosować ich we współczesnym społeczeństwie, któremu zostały objawione odmienne wartości etyczne, moralne i duchowe.

Judaizm reformowany szybko rozprzestrzeniał się na inne kraje Europy. W 1824r. w Stanach Zjednoczonych powstał Reformowany Związek Izraelitów –wprowadził o­n nie tylko zmiany w liturgii, ale także przyjął Trzynaście Zasad Wiary Majmonidesa, wyłączając przyjście Mesjasza i wskrzeszenie ciał.
Pierwszą kobietę rabina wyświęcono w 1935r. w Niemczech a dopiero w 1972r. otrzymała święcenia pierwsza kobieta w Stanach Zjednoczonych.
Żydzi uwierzyli w uniwersalne ideały Oświecenia i że cały rodzaj ludzki, nie wyłączając także Żydów doświadczy nieustającego pokoju. Okazało się, że owe nadzieje zupełnie mijały się z rzeczywistością. Powstał nowy, rasistowski antysemityzm, narodziła się ideologia faszystowska.
Olbrzymi wpływ na judaizm reformowany wywarł Holocaust i powstanie państwa Izrael. Mocniej akcentuje się znaczenie życia rodzinnego i rytuału oraz roli państwa Izrael. Uwaga Żydów reformowanych skupia się na liturgii. Hebrajski odzyskuje swoją dominującą pozycję.
Judaizm reformowany obejmuje 35% amerykańskich i 15% brytyjskich synagog. Jego przedstawiciele znajdują się tak ze w Izraelu i Rosji oraz we Francji.

Judaizm Liberalny

W 1902r. wyłonił się judaizm liberalny, który zajął bardziej radykalne stanowisko. Odłam ten domagał się przesunięcia nabożeństw szabatowych z soboty na niedzielę. Czołowy przedstawiciel judaizmu liberalnego Claude Montefiore odmawiał Mojżeszowi autorstwa Pięcioksięgu, odrzucał syjonizm uważając go za zaprzeczenie uniwersalizmu żydowskiego, z sympatią odnosił się do chrześcijaństwa. Był założycielem Żydowskiego Związku Religijnego. Rozwinął się o­n głównie w USA. Tak więc był o­n za zniesieniem separowania w synagogach mężczyzn od kobiet, wypowiadał się przeciw obowiązkowi noszenia przez mężczyzn w bóźnicy nakryć głowy. Lilian Mantague współpracownica Montefiora osobiście odprawiała nabożeństwa. Uważali o­ni Biblię za zbiór przestarzałych idei, chociaż ciągle wysoko cenionych jako źródło judaizmu. Obowiązujące mogą być jedynie nauki moralne judaizmu, które uświęcają życie współczesnego Żyda. Całkowicie odrzucono ograniczenia w spożywaniu pokarmów, aspiracje narodowe związane z Palestyną, doktrynę zmartwychwstania i kary bądź nagrody po śmierci.
Termin reformowany i liberalny są często w większości krajów używane wymiennie.

Judaizm konserwatywny

Miał swój początek w dziewiętnastowiecznych Niemczech i szybko przeniósł się do Stanów Zjednoczonych. Ojcem ideowym judaizmu konserwatywnego był Niemiec Zachariasz Frankiel (1801-1875). Propagatorem nurtu konserwatywnego w Stanach Zjednoczonych był Solomon Schechter (1850-1915).
Nazywano go również judaizmem historycznym. Zwolennicy jego kładli nacisk na ewolucyjny charakter wiary Izraela. Uważali, że doktrynę judaizmu należy poddać ocenie historycznej. Rabini dysponują wystarczającym autorytetem by zmienić lub poprawić Prawo. Powinni to czynić z całym poszanowaniem zasad Talmudu. Ruch ten był reakcją na reformę, której radykalizm odrzucał, jak i na ortodoksję. Twierdzono że umiarkowane reformy były niezbędne. Miały o­ne odzwierciedlać ducha przeszłości. Ortodoksi uważali to nowe, historyczno- krytyczne spojrzenie za świętokradztwo.
Konserwatyści opowiadali się, za utrzymaniem języka hebrajskiego, zachowaniem szabatu i przestrzeganiem przepisów kaszrutu. Modlą się z nakrytą głową, razem z kobietami.
Jedna trzecia gmin żydowskich w Stanach Zjednoczonych to gminy konserwatywne. Członkowie tych gmin biorą żywy udział w życiu obywatelskim i interesują się otaczającą rzeczywistością oraz przywiązują wagę do etyki i wartości społecznych. Przynależność do wspólnoty żydowskiej oznacza walkę o lepszy świat, dlatego walczą o prawa człowieka, zwalczają rasizm, antysemityzm i biedę. Ich poczucie odpowiedzialności nie ogranicza się obrony interesów żydowskich. Angażują się w najróżniejsze akcje humanitarne. W St. Zjednoczonych powstały liczne organizacje filantropijne.

Judaizm ortodoksyjny

Słowo ortodoksyjny oznacza wierność pewnym zasadą. W praktyce ortodoksyjnymi określa się te wspólnoty żydowskie, które pragną utrzymać tradycyjny tryb życia. Pojęcie ortodoksyjny zostało użyte po raz pierwszy w 1807r. przez niemieckie środowiska reformowane.
W praktyce „ortodoksyjne" określa się różne wspólnoty i ruchy żydowskie, które pragną utrzymać tradycyjny tryb życia i przestrzegać biblijnych praw. Przywiązanie do Talmudu jest wspólną cechą wszystkich Żydów zwanych ortodoksyjnymi.
Współczesna ortodoksja zawiera wiele środowisk. W skład jej wchodzi chasydyzm, kierunek mistyczny który traktuje radość jako element praktyk religijnych. Sam chasydyzm, w momencie jego powstania był uważany za gałąź reformatorską. Mniejsza część Żydów ortodoksyjnych zajęła negatywne stanowisko wobec wszystkich postępowych zdobyczy nowoczesnej kultury. Wolą o­ni żyć w stworzonym przez siebie getcie.
Bardziej postępową formą judaizmu ortodoksyjnego jest ortodoksja „wspołczesna" czyli „umiarkowana " naśladująca niemieckiego rabiego Samsona, Rafaela Hirsza wg jego koncepcji: „Tora a zarazem miejscowe zwyczaje". Żydzi ortodoksyjni opierają swoja wiarę na Torze oraz uważają Halachę za prawo obowiązujące. Jest to próba zdefiniowania judaizmu w kategoriach dogmatu co stanowi próbę odejścia od tradycji i sprzeczność samą w sobie.

Nurt ortodoksyjny bardzo ucierpiał w wyniku Holokaustu, który unicestwił znaczną część jego żywotnych sił. Od 1945r. rozwija się zarówno w diasporze, jak i w Izraelu. Dowodem jego żywotności są nowe szkoły i akademie talmudyczne. Można by rzec, że nigdy jeszcze w żydowskiej historii studia nad Talmudem nie cieszyły się takim zainteresowaniem jak w XX wieku !
Ortodoksyjny judaizm może być traktowany pod wieloma względami jako swego rodzaju integryzm. Na przykład ruch Lubawiczan, dziedziczący tradycje jednej z najważniejszych szkół myśli chasydzkiej, podjął prawdziwe dzieło „nawracania Żydów na judaizm".
W Izraelu ortodoksja jest jedyną oficjalnie uznaną formą judaizmu.

Problemy współczesnego Judaizmu

Można zacytować przepowiednię Malraux, który powiedział, że „XXI wiek będzie wiekiem religijnym albo go w ogóle nie będzie". Musimy stwierdzić, że wiek XIX charakteryzował regres w dziedzinie religijnej. Judaizm także mu podlegał. Od dwustu lat Żydzi przeżywają kryzys tożsamości. Czy judaizm jest religią, cywilizacją czy kulturą? Można by rzec, że dla wierzących Żydów judaizm jest tym wszystkim równocześnie. Inni wybierają taką czy inną definicję. Kryzys wiary, stanowiący najważniejszy problem, jakiemu musi stawić czoło judaizm, pogłębił się w drugiej połowie XXw., a obliczu Holokaustu przybrał wprost dramatyczne rozmiary. Od tych czasów „milczenie Boga" stało się najpoważniejszą obsesją w żydowskiej świadomości. Cierpienie i śmierć sześciu milionów Żydów trudno pogodzić z pojęciem narodu wybranego oraz z twierdzeniem o wiekuistej miłości Bożej. Po 1945 r. duża liczba Żydów oddaliła się od tradycji religijnej wybierając świeckość lub odrzucając judaizm. Wprawdzie po głębokim kryzysie mamy dziś do czynienia z przypływem Żydów do wiary ojców. Podczas gdy jedni przeżywali bardzo głęboki kryzys, inni zaskakiwali głębią wiary. Godnym uwagi jest fakt, jak wielu Żydów w obozach zachowało swą wiarę i ilu ocalonych umocniło ją w godzinie próby.
Ważnym problemem jest konfrontacja judaizmu z różnymi ideologiami. Począwszy od XIXw. Socjalizm i marksizm fascynował niektórych Żydów, często zastępując im religię. Rewolucyjny i internacjonalistyczny mesjanizm wydawał się im nowa formą mesjanizmu proroków. Poszukiwanie swej tożsamości było wyrazem niepokoju egzystencjalnego.

Żydzi mogli utożsamiać się z nacjonalizmem swojej ojczyzny i być np. Francuzami wyznania mojżeszowego lub mogli utożsamiać się z internacjonalizmem marksistowskim, leninowskim, trockistowskim lub humanistycznym i walczyć o zniesienie wszelkich granic między ludźmi, rasami i religiami bądź wreszcie – z nacjonalizmem żydowskim czyli syjonizmem. Współczesnym wyzwaniem, które judaizm musi podjąć jest wielka rewolucja społeczno-ekonomiczna i technologiczna. Stają przed nim w pierwszym rzędzie wielkie przemiany społeczne. Kwestionowanie rodziny, zanik instytucji małżeństwa, wzrost liczby rozwodów, swoboda seksualna-wszystko to jest zagrożeniem żydowskiej rodziny, która zawsze była podstawową komórką wspólnoty. Ortodoksyjny judaizm przywiązuje ogromną wagę do świętości małżeństwa i nie akceptuje wolnych związków. Zakazuje również bezwzględnie homoseksualizm, który w Biblii uważany jest za rzecz odrażającą. Inne wielkie kwestie związane z życiem, takie jak przerywanie ciąży, antykoncepcja, zapłodnienie in vitro, przeszczepy, zastępcze matki, eutanazja, nieustannie rzucają wyzwania etyce żydowskiej. Na ogół rabini są bardziej liberalni w tych sprawach niż katolicy. Na przykład rabini talmudyczni dopuszczali przerywanie ciąży ze względów zdrowotnych: zagrożone życie matki zawsze jest ważniejsze od życia płodu. Rabini nie dopuszczają eutanazji jak i kremacji.

     Syjonizm i utworzenie państwa Izrael stanowią największą zmianę, jaka miała miejsce w judaizmie. Wywarło to olbrzymi wpływ na świadomość religijną Żydów. Powrót do Syjonu zapowiada przyjście mesjasza. Państwo Izrael stanowi bezpieczną przystań i rękojmię odzyskanej godności. Z duchowego punktu widzenia państwo Izrael stanowi przede wszystkim bezcenne świadectwo: Bóg wiernie spełnił obietnicę daną swemu ludowi. Oczywiście istnieją grupy antysyjonistyczne, które w oparciu o interpretacje talmudyczne odradzają używania siły przy odbudowywaniu żydowskiej ojczyzny. Przeciwnicy syjonizmu twierdzą, że powrót do Syjonu winien odbyć się pod wodzą mesjasza i na rozkaz Boga.
Jest jeszcze jeden problem, a mianowicie mniejszy przyrost ludności żydowskiej i starzenie się wspólnoty. Problemem są małżeństwa mieszane, które nie zawsze kończą się utratą identyfikacji z judaizmem.

Wiek XX był wiekiem zagłady narodu żydowskiego. Ogromna liczba najlepszych rabinów i najwartościowszej młodzieży zginęła w gettach i komorach gazowych, zniszczone zostały miejsca kultu i szkoły. Ale w tym samym wieku zaczęła się cudowna odnowa życia żydowskiego.
Nastąpiły przemiany w stosunkach żydów i chrześcijan. Konferencja w Salisbury w 1947r. , następnie Drugi Sobór Watykański to kamienie milowe na drodze zwalczania przesądów teologicznych. Oczyszczono Żydów z winy bogobójstwa i skończyły się „dwa tysiące lat nauczania pogardy" jak powiedział Jules Isaac.

dr Zdzisław Levin-Gałyński