Holocaust ("całopalenie", spolszczenie: Holokaust) – pierwotnie termin religijny oznaczający ofiarę całopalną (w tym znaczeniu może być stosowane również dziś), obecnie najpowszechniejszym znaczeniem tego słowa są prześladowania i zagłada prawie 6 milionów Żydów przez władze III Rzeszy oraz jej sojuszników w okresie II wojny światowej (w tym znaczeniu, jako nazwa własna, słowo Holocaust/Holokaust pisane jest wielką literą).

Część zamordowanych była arbitralnie uznana za Żydów przez nazistów - byli to np. chrześcijanie (jak Edyta Stein) lub bezwyznaniowcy, całkowicie zasymilowani i niemający nieraz od pokoleń żadnego kontaktu z religią i kulturą żydowską. Naziści uznawali za Żyda osobę, w której rodzinie do trzeciego pokolenia wstecz była przynajmniej jedna osoba pochodzenia żydowskiego. Było to więc kryterium rasowe, a nie religijne lub kulturowe.

Polityka masowej zagłady, rozpętana już w połowie 1941, trwała ok. 40 miesięcy. Poprzedzała ją akcja T4, obejmująca zagładę osób psychicznie chorych, w czasie której opracowano technologię masowych mordów. Liczba żydowskich ofiar Holocaustu jest szacowana na prawie 6 milionów, choć dokładna liczba nie jest znana z powodu braku kompletnej ewidencji oraz systematycznego niszczenia archiwów i zacierania śladów przez władze niemieckie w obliczu klęski wojennej. Jedną trzecią tej liczby, czyli ok. 2 miliony, stanowiły dzieci. Liczba polskich Żydów wśród ofiar Zagłady szacowana jest wg różnych źródeł od 2,6 mln do 3,3 mln osób.

Holocaust stanowił bezprecedensową próbę zagłady całego narodu przy użyciu metod przemysłowych, która nigdy wcześniej i później nie była przeprowadzona w takiej skali. Holocaust w założeniach miał doprowadzić do ostatecznego celowego rozwiązania kwestii żydowskiej, czyli wymordowania całego narodu, co nie było wprost wyrażonym celem wobec żadnej innej nacji. Stanowił systematyczny i realizowany przez aparat państwowy proces likwidacji całego narodu w tzw. Endlösung der Judenfrage („ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej”).

Terminy i znaczenia

Termin pochodzi z kościelnej łaciny: słowo holocaustum jest adaptacją greckiego holókauston, rodzaj nijaki imiesłowu holókaustos ("spalony w całości"), od czasownika holo-kautóo ("spalam ofiarę w całości"). Jest synonimem pojęcia Szoa (hebr. שואה – całkowita zagłada, zniszczenie – transkrypcja angielska: Shoah), uważanego przez niektórych za bardziej stosowne, ponieważ nie odwołuje się do pozytywnego, religijnego znaczenia całopalenia. W Polsce używa się ponadto terminu Zagłada.

W szerszym znaczeniu termin ten bywa używany w odniesieniu do ludobójstwa innych prześladowanych grup etnicznych, narodowych i społecznych oraz więźniów politycznych w obozach koncentracyjnych przez nazistów, a w szczególności eksterminacji innej grupy etnicznej – Cyganów, czyli Romów i Sinti (Porajmos – Pochłonięcie). Przykładowo, polityka Hitlera wobec części Słowian i Bałtów (także uznawanych za Untermenschen – „podludzi”), w szczególności Polaków, również zakładała eksterminację elit społecznych, naukowych i kulturalnych (ponieważ zdaniem nazistów cywilizacja i sztuka rozwijały się jedynie dzięki nacjom zachodnim) oraz eksploatację pozostałej części narodu poprzez pracę niewolniczą. Szczególnie liczną grupę ofiar stanowili schwytani żołnierze sowieccy, których w niewoli zginęło ponad 3 miliony (śmierć poniosło większość z ponad 5 milionów jeńców radzieckich).

Czasem termin bywa używany w znaczeniu jeszcze szerszym, wykraczającym poza dzieje nazizmu (przykładowo, bywa odnoszony do ludobójstwa tureckiego na Ormianach). Słowo "holocaust" pisze się wówczas jednak małą literą.

Polityka nazistów wobec Żydów

Partia nazistowska i jej przywódca Adolf Hitler po dojściu do władzy w 1933 rozpoczęli realizację programu rasistowskiego i antysemickiego, przewidującego izolację ludności żydowskiej i stopniowe pozbawienie jej wszelkich praw obywatelskich oraz cywilnych. Wspierano także emigrację Żydów z Niemiec. Główną podstawą prawną dyskryminujących posunięć były ustawy norymberskie z 1935 roku. W okresie przedwojennym Niemcy rozwinęli także uzasadniającą te kroki wielką akcję propagandową, oskarżając Żydów o pasożytnictwo, wyzysk, demoralizowanie i niszczenie narodów, wśród których zamieszkują. Propaganda nagłaśniała także rzekomą organizację międzynarodowego spisku, obejmującego żydowskich bankierów i przemysłowców, a także polityków pochodzenia żydowskiego i znajdujących się pod wpływem Żydów. Spisek ten miał mieć charakter międzynarodowy; obejmował rzekomo liberałów, socjaldemokratów i komunistów, a także masonów i inne organizacje społeczno-polityczne przeciwstawiające się ideom nazizmu.

Jednocześnie propaganda nazistowska stworzyła pojęcie „hańbienia rasy” (Rassenschande), aby uzasadnić konieczność wprowadzenia restrykcyjnego prawa zakazującego małżeństw kobiet niemieckich z Żydami. Jedna z ustaw norymberskich, „ustawa o ochronie niemieckiej krwi i czci” (niem. Gesetz zum Schutze des deutschen Blutes und der deutschen Ehre) z dnia 15 września 1935 wprowadzała sankcje karne za łamanie jej postanowień, zwykle w postaci więzienia lub zesłania do obozu koncentracyjnego. Kampania propagandowa wymierzona w Żydów wspomagana była przez działalność wysokich funkcjonariuszy nazistowskich. Jeden z nich, Julius Streicher, w ramach akcji przeciwko „skażeniu rasy”, gauleiter Norymbergi w latach 1933–1940, stworzył absurdalną pseudonaukową teorię biochemiczną, w myśl której białko zawarte w nasieniu Żydów miało zdolność trwałego „infekowania” organizmu kobiet niemieckich. Streicher, aktywnie nawołujący do aktów przemocy podczas swoich wystąpień oraz jako główny inicjator ustaw norymberskich i wydawca pisma „Der Stürmer” (nawołującego do nienawiści na tle rasowym), ponosi także odpowiedzialność za pogrom mniejszości żydowskiej w 1938, podczas tzw. nocy kryształowej (niem. Kristallnacht). Jej skutkami była śmierć ok. 200 Żydów, zesłanie do obozów koncentracyjnych 20–30 tys. osób narodowości żydowskiej oraz grabież ich majątku.

Naziści postrzegali Żydów nie jako wspólnotę wyznaniową czy narodowościową – odrzucali zatem religijną konwersję albo asymilację jako rozwiązanie „problemu żydowskiego”. Ich zdaniem Żydzi stanowili rasę, czy raczej mieszankę rasową, której reprezentanci stanowią element szkodliwy z przyczyn genetycznych: takie postrzeganie Żydów skłaniało do izolowania i eliminowania Żydów, a także wszystkich zasymilowanych osób pochodzenia żydowskiego. Propaganda szerzyła te poglądy, podpierając się rzekomymi wynikami badań naukowych, sfałszowanej wiedzy historycznej lub antropologicznej. Antysemicka i rasistowska propaganda znalazła już w drugiej połowie lat trzydziestych częściowy oddźwięk wśród Niemców, ale także w innych krajach europejskich, sprzyjając postawom kolaboracji, albo – częściej – obojętności wobec Holocaustu.

Po wybuchu wojny polityka nazistów wobec Żydów była wprowadzana w kolejnych krajach europejskich w miarę ich zajmowania przez wojska niemieckie. Przybierało to z reguły formy rejestracji osób pochodzenia żydowskiego, zmuszania do noszenia na ubraniach znaków identyfikacyjnych (najczęściej niebieskiej gwiazdy Dawida), wprowadzania różnych zakazów i posunięć dyskryminujących, w krajach z liczną ludnością żydowską (m.in. w Polsce) izolację w dzielnicach zamkniętych (gettach), często otoczonych murem. Wobec Żydów łamiących przepisy dyskryminacyjne albo opuszczających zamknięte dzielnice wprowadzano kary śmierci. Również surowe kary wprowadzano wobec osób pomagających Żydom (w Polsce kara śmierci obowiązywała za pomoc w ukrywaniu się albo za dostarczanie żywności). Koncentracja dużych mas ludzi w niewielkich obszarach powodowała częste choroby, a ograniczone dostawy żywności – częstą śmierć głodową.

Zagłada Żydów

Początkowo władze niemieckie rozważały wysiedlenie europejskich Żydów (np. za Ural bądź na Madagaskar), projekt ten został jednak oceniony jako niemożliwy do przeprowadzenia w warunkach wojny. W związku z tym, jesienią 1941 roku podjęto decyzję o tzw. „ostatecznym rozwiązaniu kwestii żydowskiej” (die Endlösung der Judenfrage), co było sformułowaniem oznaczającym w praktyce politykę zagłady wszystkich Żydów w Europie. Szczegóły akcji dopracowano formalnie podczas Konferencji w Wannsee, 20 stycznia 1942, a przeprowadzenie operacji powierzono SS, jej koordynowanie miał prowadzić Obersturmbannführer Adolf Eichmann, kierujący referatem IV D4 w RSHA (Reichssicherheitshauptamt – Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy).

Eksterminacja jednak rozpoczęta została przed oficjalnymi decyzjami. Pierwszym jej aktem były działania „oddziałów specjalnych” Einsatzgruppen na terenie Związku Radzieckiego po niemieckiej inwazji rozpoczętej w czerwcu 1941 roku. Oddziałów tych było cztery: EG A, EG B, EG C oraz EG D, a podzielone one były na mniejsze pododdziały – Sonderkommanda oraz Einsatzkommanda. Oddziały te, działające wkrótce po wkraczających wojskach niemieckich, dokonały zabójstw ponad pół miliona Żydów, a także Cyganów, jeńców wojennych oraz członków partii komunistycznej. Rola tych oddziałów sprowadzała się do spędzania lokalnej ludności żydowskiej i innych osób przeznaczonych do eksterminacji do specjalnych miejsc i masowych rozstrzeliwań, najczęściej za pomocą karabinów maszynowych. Niekiedy wykorzystywano miejscowych kolaborantów do pomocy w morderstwie. W ten sposób dokonano Holocaustu Żydów ukraińskich, besarabskich, białoruskich i bałtyckich. Poza obozami, najbardziej znanym miejscem eksterminacji jest wąwóz Babi Jar koło Kijowa, gdzie w 1941 zamordowano ok. 100 000 Żydów, a także podwileńskie Ponary, gdzie naziści wymordowali prawie 80 000 Żydów.

Jak dowodzą dokumenty ujawnione niedawno przez rosyjskich historyków, w lutym 1942 SS-Obergruppenführer Karl Wolff przez siedem dni spotykał się w Mceńsku z wysłannikiem Józefa Stalina, zastępcą Berii Wsiewołodem Mierkułowem. Stalin proponował zawieszenie broni na froncie wschodnim, zawarcie wojskowego przymierza niemiecko-radzieckiego i eksterminację Żydów w Związku Radzieckim. Strony nie doszły jednak do porozumienia.

Władze nazistowskie oceniły taką metodę zabijania Żydów za zbyt kosztowną (amunicja) i pracochłonną oraz trudną do powtórzenia w krajach, w których terror był słabszy, a działania wojenne dalekie. Na mniejszą skalę eksperymentowano z innym pomysłem: samochodami wydzielającymi gazy spalinowe do ładowni, zabijające znajdujących się w niej ludzi tlenkiem węgla. Jeszcze przed decyzjami Konferencji w Wannsee takich metod użyto w obozie zagłady ludności żydowskiej z wydzielonego Kraju Warty – Kulmhof. W niektórych obozach stosowano gaz cyklon B, używany dawniej jako środek owadobójczy.

Pierwszym systematycznym programem eksterminacji Żydów była Einsatz Reinhard, która objęła 2 miliony Żydów zamieszkujących Generalne Gubernatorstwo. W ramach tej operacji utworzono obozy zagłady: Belzec koło Bełżca, Sobibor koło wsi Sobibór i Treblinka koło wsi Poniatowo. Poza tymi trzema utworzono także obozy zagłady: Auschwitz II (Birkenau) na terenie wsi Brzezinka koło Oświęcimia, Kulmhof nieopodal Chełmna nad Nerem i Majdanek na obrzeżach Lublina. Wszystkie sześć obozów zagłady umieszczono na ziemiach polskich z powodu utrudniającego pomoc terroru, centralnego położenia Polski, dużej populacji żydowskiej oraz wystarczającej infrastruktury kolejowej. Wszystkie obozy zagłady były niemieckimi instytucjami państwowymi, powstałymi z budżetu państwa niemieckiego, mającymi dostęp do wykwalifikowanej kadry urzędniczej oraz infrastruktury transportowej. Obsługę obozów rekrutowano z niemieckich żołnierzy SS lub z batalionów żołnierzy państw sojuszniczych (przede wszystkim ukraińskie oddziały Waffen-SS).

Eksterminacja obejmowała wszystkie grupy Żydów lub osób uznanych za Żydów, w tym osób starszych, kobiet i dzieci. Systematycznie opróżniano żydowskie getta, przeprowadzano polowanie na Żydów ukrywających się po tzw. stronie aryjskiej, zwożono ludzi z terytoriów okupowanych całej Europy. Wykorzystując pomoc kolaborantów, osoby pochodzenia żydowskiego odizolowywano i wysyłano transportem kolejowym do obozów zagłady, gdzie były z reguły bezzwłocznie kierowane do komór gazowych, ich ciała palone, a mienie stawało się własnością III Rzeszy. Autorem pierwszego raportu na temat Holocaustu tzw. Raportów Pileckiego był agent polskiego ruchu oporu w Auschwitz rotmistrz Witold Pilecki. Jako jedyny w trakcie II Wojny Światowej dobrowolnie dostał się do obozu w celu zweryfikowania informacji o domniemanej eksterminacji. Na miejscu założył obozowy ruchu oporu Związku Organizacji Wojskowej ZOW, którego zadaniem kluczowym było przygotowanie obozu do powstania.

Skutkiem prowadzonej przez Niemców polityki eksterminacji Żydów była śmierć 5–6 milionów osób i prawie doszczętna likwidacja wielu społeczności żydowskich, w szczególności zamieszkujących wschodnią Polskę, Galicję i Ukrainę. Z tego regionu zniknęła cała kultura sztetli, wszystkie skupiska chasydów, w zaniku pozostał język jidysz. Zginęło wówczas 80–90% Żydów zamieszkujących przed wojną Europę Środkową. Wśród ocalałych wiele osób cierpiało na liczne posttraumatyczne przypadłości psychologiczne. Ich umiejętność opowiadania o przeszłości dojrzewała bardzo powoli.

Eksterminacja w krajach europejskich.

Rząd III Rzeszy nie tylko realizował plan wymordowania Żydów przy pomocy własnych wyspecjalizowanych służb na terytoriach okupowanych, ale także stosował naciski polityczne i wojskowe, aby zmusić pozostałe kraje europejskie do współpracy w tej zbrodni. Rezultaty takiej polityki były różne: od aktywnej współpracy (Słowacja, Francja), przez współpracę częściową (Rumunia, Bułgaria, Węgry), do kategorycznej odmowy (Włochy, Dania).

Polska.

Zobacz więcej w artykule Historia Żydów w Polsce, w sekcji II wojna światowa i zagłada polskich Żydów.

Słowacja była pierwszym państwem wciągniętym od marca 1939 przez swojego protektora – III Rzeszę w plan eksterminacji Żydów. Ultranacjonalistyczna   Słowacka Partia Ludowa z dużym zaangażowaniem wdrażała antysemicką politykę przeciwko 90 000 obywateli pochodzenia żydowskiego: akcja propagandowa, przymusowe oznakowanie, rabunek mienia i urzędowa dyskryminacja. W lutym 1942 w Bratysławie odbyły się pierwsze rozmowy słowacko-niemieckie na temat "rozwiązania kwestii żydowskiej". W rezultacie od marca 1942 słowaccy Żydzi zaczęli być masowo deportowani do niemieckich obozów śmierci, głównie do Auschwitz. W celu bardziej "efektywnego" mordowania tej grupy ludności naziści wybudowali w obozie w Birkenau nową komorę gazową (Czerwony Domek, w którym jednorazowo można było zabić 800 ludzi) i krematorium. Szacuje się, że wiosną i latem 1942 naziści zabili w Oświęcimiu większość słowackich Żydów, których ciała niedbale grzebano w płytkich rowach, a następnie, ze względu na odór rozkładu, palono na stosach.

Francja.

Osobny artykuł: Obława Vel d'Hiv.

Kolejnym uzależnionym od Niemiec krajem, który został włączony w plan Holocaustu, była Francja. W podzielonym (od czerwca 1940) na 2 strefy państwie mieszkało około 350 000 Żydów, z których połowa była uciekinierami bez francuskiego obywatelstwa. W strefie okupowanej przez Niemców stosowano hitlerowskie antysemickie przepisy bezpośrednio, a w strefie tzw. "wolnej" marionetkowy rząd francuski posłusznie współpracował z Niemcami. Od października 1940 rząd Vichy zakazał Żydom wykonywania określonych zawodów, a Żydów-cudzoziemców internował w obozach. Po tym nastąpiła rejestracja i konfiskata majątków. 27 marca 1942 ruszyły z Francji pierwsze transporty Żydów do obozu Auschwitz. Powszechną praktyką było rozdzielanie rodziców i dzieci; rodziców wysyłano do obozów zagłady jako pierwszych. Szacuje się, że w Auschwitz zginęła większość (11 000) tych dzieci. Ostatni transport Żydów odjechał w lipcu 1944. 80 do 90% przywożonych zabijano w Auschwitz w ciągu pierwszego dnia pobytu; zamordowano 76 tys. czyli około 25% wszystkich Żydów – obywateli francuskich. Akcję masowej deportacji nadzorował we Francji SS-Hauptsturmführer Theodor Dannecker. W 2009 roku Rada Państwa uznała odpowiedzialność państwa francuskiego za deportacje.

Zobacz też: Muzeum Pamięci Shoah w Paryżu.

Bułgaria.

Pod naciskiem III Rzeszy rząd Bułgarii  wysłał do obozu zagłady w Treblince 11 000 Żydów (zginęli tam wszyscy) z okupowanej przez Bułgarię Tracji i Macedonii, odmówił jednak wydania obywateli bułgarskich pochodzenia żydowskiego.

Rumunia.

Przywódca sprzymierzonej z III Rzeszą Rumunii marsz. Ion Antonescu realizował politykę antysemicką. Szczególne nasilenie działań przeciwko obywatelom rumuńskim narodowości żydowskiej przypadło na lata 1940–1941. W sierpniu 1940 r. władze wydały dekret zabraniający zawierania małżeństw rumuńsko-żydowskich i dzielący Żydów na trzy kategorie. Szczególnie agresywne działania podejmowali członkowie Żelaznej Gwardii (tzw. zielone koszule), faszystowskie ugrupowanie liczące na przejęcie władzy z rąk Antonescu i jeszcze bliższą współpracę z III Rzeszą. Podczas zamieszek wywołanych przez legionistów w styczniu 1941 r. doszło do pogromu ludności żydowskiej Bukaresztu (120 ofiar śmiertelnych i kilka tysięcy rannych). Zniszczono 25 synagog, a dzielnica żydowska została spalona.

Przed atakiem Niemiec na ZSRR marsz. Antonescu nasilił politykę antysemicką. W maju 1941 r. powołano Centrum Narodowe Romanizacji, które miało się zająć m.in. "oczyszczaniem etnicznym" Rumunii. Dokonano wywłaszczenia dóbr i majątków należących do obywateli pochodzenia żydowskiego. Dziesięć dni przed agresją III Rzeszy na ZSRR Hitler wezwał do Berlina Iona Antonescu i wyjawił mu plany zniszczenia "Żydów na Wschodzie" . Początkiem masowych mordów był pogrom w Jassach dokonany na osobisty rozkaz Antonescu w dniach 29 i 30 czerwca 1941 r. Rozkaz wydany rumuńskiemu wojsku, policji i żandarmerii mówił o oczyszczeniu miasta z ludności żydowskiej. Zginęło w sumie 14 tys. z 45 tys. żydowskich mieszkańców miasta. Ci, którzy przeżyli zostali przetransportowani do obozu koncentracyjnego w Calaraşi-Ialomiţia.  Wyrazem oficjalnej polityki państwa rumuńskiego w kwestii żydowskiej była decyzja podjęta przez dyktatora 8 lipca 1941 r. o deportowaniu Żydów z Rumunii. Akcja eksterminacyjna rozwinęła się na szeroką skalę po przyłączeniu Besarabii i Bukowiny. W Kiszyniowie i Czerniowcach zmasakrowano tysiące Żydów. Były wsie, jak Ciudei czy Nuova Sulita, w których zginęli wszyscy żydowscy mieszkańcy. W masowych egzekucjach zginęło 160 tys. osób. Tych, którzy przeżyli rozkazem Antonescu wywieziono do Transnistrii, gdzie założono obozy koncentracyjne, obozy pracy oraz getta. Liczba deportowanych do końca 1941 r. wyniosła 118 tys., a w 1942 r. doszła do 185 tys.  W czasie deportacji dziesiątki tysięcy ludzi poniosło śmierć z pragnienia, na skutek chorób, bądź też z ręki rumuńskich strażników. W sumie zginęło 90 tys. deportowanych.  Prześladowania nie ominęły żydowskich mieszkańców południowej części Siedmiogrodu, ale nie miały one na tym obszarze charakteru eksterminacji

Wielki Rabin Rumunii Alexandru Şafran oraz przewodniczący Centralnej Rady Żydów w Rumunii Wilhelm Filderman od początku prześladowań interweniowali u władz rumuńskich za pośrednictwem metropolity Nicolae Bălana, królowej Heleny i nuncjusza apostolskiego Andrea Cassulo. Nuncjusz odbył w 1943 r. podróż do Transnistrii, aby zobaczyć, w jakich warunkach przebywają tam Żydzi oraz przekazać z ramienia Stolicy Apostolskiej pomoc materialną. Przywódcy żydowscy słali memoriały do Czerwonego Krzyża oraz do ambasadorów Szwajcarii, Turcji i Szwecj.

Polityka reżimu Antonescu wobec Żydów zelżała po klęsce pod Stalingradem. Dyktator wycofał się wtedy z polityki masowej eksterminacji. Władze rumuńskie nie zezwoliły na deportacje więźniów przetrzymywanych na terenie Naddniestrza do niemieckiego obozu zagłady w Bełżcu. Ponadto Rumunia ułatwiła Żydom z okupowanej Polski, Węgier i Słowacji ucieczkę drogą morską do Palestyny.

Z prac badaczy rumuńskich wynika, że z 607 790 Żydów, którzy mieszkali na początku wojny w Rumunii (z wyłączeniem mieszkających w północnym Siedmiogrodzie zajętym w 1940 r. przez Węgry), zostało zamordowanych lub zmarło w transportach 264 900 osób, czyli 43% przedwojennej populacji.

Węgry.

Węgry.  prowadziły wobec III Rzeszy politykę ostrożnych ustępstw, a od 1941 zaczęły wycofywać się ze współpracy. Represje wobec 760 000 węgierskich Żydów polegały na wysłaniu poborowych do brygad roboczych na front wschodni, gdzie większość z nich zginęła. Regent Miklós Horthy odmawiał zgody na przesiedlenie węgierskich Żydów na co nalegał Hitler w kwietniu 1943 r.

W marcu 1944 Niemcy zajęły Węgry w wyniku operacji Margarethe. Wraz z oddziałami Wehrmachtu do kraju wkroczyły jednostki specjalne Adolfa Eichmanna, które od połowy kwietnia przystąpiły do deportacji ludności żydowskiej, począwszy od Siedmiogrodu i Rusi Podkarpackiej. W pracach nad deportacją oprócz Eichmanna brali udział Dieter Wisliceny, Alois Brunner, Hermann Krumey i Siegfried Seidl. Jednym z pierwszych posunięć Niemców było przesiedlenie ludności żydowskiej do gett. Między 15 maja a 9 lipca lipca 1944 deportowano do obozu zagłady Auschwitz-Birkenau ponad 437 tys. Żydów (w komorach gazowych zginęło 365 tys.). Pociągi z wywożonymi prowadzili węgierscy kolejarze, a uzbrojeni węgierscy policjanci eskortowali je do granicy ze Słowacją. W ciągu pięćdziesięciu dni każdego dnia wyruszały z Węgier trzy transporty. Kiedy miało dojść do likwidacji dwustutysiącznej grupy budapeszteńskich Żydów admirał Horthy 9 lipca 1944 zabronił kolejnych deportacji i zlikwidował pucz żandarmerii gen. László Bákyego. Wpływ na decyzję przywódcy Węgier miało publiczne oskarżenie ze strony prezydenta USA Roosevelta i żądanie wstrzymania deportacji węgierskich Żydów. Horthy, obawiając się odwetowych działań aliantów, zdecydował się na wstrzymanie deportacji.

Po rezygnacji Horty'ego ze stanowiska szefa państwa, 16 października 1944 władzę objął Ferenc Szálasi. Wkrótce obwołał się on wzorem Adolfa Hitlera, wodzem narodu. Na nowo rozpoczęły się deportacje i pogromy ludności żydowskiej, jednak w mniejszym stopniu niż w okresie poprzednim. Żydów Budapeszteńskich chroniły ambasady państw neutralnych Szwecji, Szwajcarii, Portugalii i nuncjatura Stolicy Apostolskiej. W ratowaniu węgierskich Żydów ogromną rolą odegrał Raoul Wallenberg, któremu od lipca udało się otoczyć opieką kilkadziesiąt tysięcy ludzi. Polityka Niemiec wobec ludności żydowskiej na Węgrzech zelżała wobec nadciągającej klęski. 25 września rozwiązano sztab Eichmanna w Budapeszcie.

Włochy i Dania.

Te kraje, mimo aktywnej współpracy z III Rzeszą lub niemieckiej okupacji (Dania), stanowczo odmawiały pomocy w planie wymordowania Żydów. Benito Mussolini wprowadził urzędową dyskryminację obywateli włoskich pochodzenia żydowskiego, jednak odmówił ich deportacji i innych represji (deportacje Żydów zaczęły się dopiero od wkroczenia wojsk niemieckich do Włoch we wrześniu 1943; Niemcy zamordowali około 20% włoskich Żydów).

Dania, mimo niemieckiej okupacji, wyróżniła się aktywnym chronieniem 8 000 swoich żydowskich obywateli (co umożliwiła jej szeroka autonomia własnej administracji). Kiedy w październiku 1943 Niemcy rozpoczęli przygotowania do deportacji Żydów, 95% z nich ukryto lub wywieziono do Szwecji, często przy pomocy duńskiej policji.

Świat po Holocauście.

Ci z was, którzy przeżyją, niech dadzą świadectwo.

Niech świat się dowie, co się tutaj działo!

 Aleksander Peczerski, przywódca powstania w Sobiborze na kilka chwil przed jego wybuchem.

Holocaust wywołał szereg bardzo istotnych debat na różnych płaszczyznach na całym świecie.

Na gruncie żydowskim.

Zobacz też: Szerit ha-Pleta.

Wzmocniły się ruchy syjonistyczne, dążące do budowy niezależnego państwa Izrael. Wielu Żydów uznało, że tylko istnienie takiego państwa uchroni ich w przyszłości od powrotu skrajnego antysemityzmu. W latach 1944–1948 większość Żydów z Europy Środkowej wyemigrowała – najczęściej do Izraela. Zagłada stała się jednym z najważniejszych etapów konstytutywnych w samo-postrzeganiu Żydów.

Na gruncie politycznym.

Światowa opinia publiczna powszechnie potępiła nazizm, antysemityzm i rasizm. Przynajmniej aż do końca lat 70. XX wieku wszelkie analogiczne idee polityczne, w tym różne odmiany nacjonalizmu, były postrzegane przez opinię publiczną przez pryzmat nazizmu i szeroko potępiane. W miarę upływu dziesięcioleci rozmiar potępienia jednak malał i dziś – w miarę rozwoju idei wolności słowa – piętnowanie partii i wypowiedzi antysemickich i nacjonalistycznych wyraźnie zmalało. II wojna światowa została uznana za konflikt przełomowy, po której Europa winna przemyśleć swą istotę. Efektem były działania jednoczące i powstawanie wspólnoty europejskiej.

Na gruncie prawnym.

Odpowiedzialnych za prowadzenie eksterminacji oskarżono po wojnie w ramach procesów norymberskich, zaś zbrodnie te uznano za zbrodnie przeciwko ludzkości, niepodlegające przedawnieniu. Kategoria zbrodni przeciwko ludzkości była odtąd stosowana wobec innych ludobójstw.

Na gruncie moralnym. Rozpoznano rozmaite stopnie odpowiedzialności za Holocaust. Uznano odpowiedzialność sprawców, ale także osób, instytucji i państw, które wspomagały całą machinę zagłady (rząd Vichy, szmalcownicy, linie kolejowe itp.), lecz także odpowiedzialność osób szerzących od wieków niechęć bądź nienawiść względem Żydów.

Na gruncie teologicznym.

Powstały tezy próbujące wyjaśnić „milczenie Boga” wobec Holocaustu, odwołujące się do cierpienia Hioba, tzw. „zakrytego oblicza Boga”, kary za grzechy bądź rezultatu wolnej woli człowieka. W judaizmie powstała istotna debata nad znaczeniem życia ludzkiego, nad priorytetem nakazu ratowania życia nad nakazem uświęcenia Boskiego Imienia (poświęcenia się).

Na gruncie kulturowym.

Holocaust stał się tematem licznych książek i filmów, w tym opartych na wspomnieniach, jak i produkcjach fikcyjnych.

Rewizjonizm.

Osobny artykuł: Kłamstwo oświęcimskie.

Istnieje grupa historyków, określana mianem "rewizjonistów Holocaustu", która podawała lub podaje w wątpliwość liczbę ofiar Holocaustu (zob. kłamstwo oświęcimskie). W środowiskach neonazistowskich i w świecie arabskim pojawiały się także głosy, które negowały istnienie hitlerowskich obozów zagłady oraz dokonane w nich ludobójstwo, istnienie komór gazowych oraz planu zagłady Żydów. W wielu krajach (np. w Polsce i Austrii) takie poglądy są ścigane sądownie albo cenzurowane.

Przyczyny negowania Holocaustu.

Oprócz wyraźnej złej woli (antysemityzm) istnieją też inne przyczyny, które powodują negowanie zbrodni Holocaustu także przez niektórych badaczy tej kwestii, których obiektywizm jest podważany przez wiele autorytetów zajmujących się tym tematem:

najbardziej znany na świecie obóz zagłady Auschwitz był obozem "wielofunkcyjnym", tzn. był także więzieniem i obozem pracy. W Auschwitz istniały różne kategorie więźniów: najgorszy status mieli Żydzi, Cyganie i radzieccy jeńcy wojenni, najczęściej przeznaczeni do jak najszybszego zabicia. W lepszej sytuacji były pozostałe narodowości; ich przedstawiciele niekiedy pełnili różne odpowiedzialne funkcje w obozie, co dawało im nieco lepsze warunki życia, lepsze jedzenie, a w nagrodę za dobrą pracę otrzymywali np. pozwolenia na kąpiel w basenie lub wstęp do domu publicznego, gdzie korzystali z usług więźniarek. Te przykłady z "lepszego" życia obozowego są czasem przedstawiane jako rzekomy dowód, że w obozie "żyło się znośnie".

Żydzi mordowani byli głównie nie w Auschwitz, lecz w obozach śmierci (tzw. "fabrykach śmierci"): Treblinka, Sobibor i Belzec (zamordowano w nich około 1 700 000 ludzi, o 600 000 więcej niż w Auschwitz), które zbudowano wyłącznie w celu szybkiego i masowego zabijania. Poza nieliczną obsługą nikt w tych obozach nie mieszkał ani nie pracował; przywożeni Żydzi byli mordowani w komorach gazowych w ciągu pierwszego dnia po przyjeździe. Były to obozy o niewielkiej powierzchni i nielicznych zabudowaniach, które nie dają możliwości wyobrażenia sobie skali i tempa popełnianych tam morderstw (np. w lipcu i sierpniu 1942 w Treblince zabijano około 10 000 ludzi dziennie). Zwłoki systematycznie palono w specjalnych piecach w wysokiej temperaturze, aby poza popiołem po zamordowanych nie pozostał żaden ślad.

Obozy śmierci zniszczono już w 1943, kiedy wykonały swoje zadanie – wymordowanie Żydów z gett. Budynki rozebrano, teren zaorano i zalesiono lub przekazano gospodarstwom rolnym. Przez wiele lat po wojnie nie znano nawet dokładnego obszaru i wyglądu tych obozów. Przy życiu pozostali tylko bardzo nieliczni świadkowie zbrodni (głównie więźniowie z obsługi obozu, którym udało się uciec).

Komory gazowe wyglądały pozornie jak łaźnie (chodziło o to, żeby nie wywołać paniki wśród wpędzanych tam ludzi). System zabijania gazem miał na celu zmniejszenie do minimum kontaktu Niemców z aktem zabójstwa. Zwłoki usuwali więźniowie.

Niemcy zatrudnieni w "fabrykach śmierci" byli w większości ludźmi przeciętnymi, nie wyróżniającymi się na ogół szczególnym sadyzmem. System obozowy był pomyślany tak, aby minimalizować ich kontakt z aktem zbrodni. Większość z nich nie uważała się za winnych masowego zabójstwa, tłumaczyli sobie, że "tylko wypełniali rozkazy".

Niemcy większość decyzji dotyczących szczegółów mordowania Żydów wydawali ustnie (gdyż zdawali sobie sprawę ze zbrodniczego charakteru rozkazów); w późniejszym okresie celowo niszczono dokumentację (do dziś zachowało się niewiele dokumentów).

Zobacz też

Informacje w siostrzanych projektach

Ilustracje i media  w Wikimedia Commons
Cytaty  w Wikicytatach

Żydzi, Judaizm, Getto, Antysemityzm

Międzynarodowy Trybunał Karny

Sprawiedliwy wśród Narodów Świata

Generalplan Ost, Akcja T4, Paragraf 175 (okres III Rzeszy)

II wojna światowa, nazizm, III Rzesza, Mischling, Einsatz Reinhard

Kolaborant, szmalcownik

Ludobójstwo, zbrodnia nazistowska, zbrodnia przeciwko ludzkości

Sytuacja homoseksualistów w III Rzeszy

Eksterminacja Cyganów przez III Rzeszę

Dokument nr 2430-PS

Przedsiębiorstwo Holokaust

Przypisy

↑ 1,0 1,1 Czym był Holokaust? Ośrodek informacji ONZ w Warszawie

↑ Ekspertyza z dnia 1 maja 1946 wykonana przez angielsko-amerykańską komisję dla Międzynarodowego Trybunału w Norymberdze podała liczbę zamordowanych 3 271 000 Żydów polskich. Wg Henryka Kopcia z Wydz. Statystyki GUS zginęło ok. 3 milionów osób. Wg badań historyków Czesława Madajczyka i Gerarda Reitlingera) liczba ofiar Żydów z Polski wynosi od 2,6 mln do 3 mln, artykuł Józefa Marszałka pt. „Stan badań nad stratami osobowymi ludności żydowskiej Polski oraz nad liczbą ofiar obozów zagłady w okupowanej Polsce” w „Dzieje Najnowsze” (1994)

↑ Wytyczne MSZ nauczania o Holokauście

↑ Browning, Christopher R. (2004) The Origins of the Final Solution, Heinemann: London

↑ Abp Życiński: nie mówmy o holokauście w odniesieniu do rzezi wołyńskiej. Gazeta Wyborcza, 2008–07–11.  Cytat: "Oni jako jedyny naród skazani byli na zagładę za sam fakt bycia Żydami, więc nie można cierpień innych narodów stawiać na tym samym poziomie, operując słowem holokaust jako synonimem tragedii."

↑ Założenie obozu, informacje muzeum Auschwitz

↑ Schreiber, Hermann (1965) Teuton and Slav: The Struggle for Central Europe, New York: Knopf

↑ Rosen, Philip (1999) Beyond Anne Frank, Cherry Hill, N.J.: Holocaust Museum and Education Center

↑ Norman Davies „Europa. Rozprawa historyka z historią” Wydawnictwo Znak, Kraków, 1999, ISBN 83-7006-883-9, str. 1118

↑ Ponary były też miejscem kaźni innych narodowości, przede wszystkim Polaków. zob. Zbrodnia w Ponarach

↑ Tadeusz Kisielewski, Zabójcy. Widma wychodzą z cienia. Poznań 2006, s. 69

↑ Adam Cyra, „Ochotnik do Auschwitz. Witold Pilecki 1901–1948”, ISBN 83-912000-3-5, Chrześcijańskie Stowarzyszenie Rodzin Oświęcimskich, Oświęcim 2000

↑ Laurence Rees Auschwitz. Naziści i „ostateczne rozwiązanie”, Prószyński i S-ka, Warszawa 2005, s. 85–93.

↑ Laurence Rees Auschwitz. Naziści i "ostateczne rozwiązanie", Prószyński i S-ka, Warszawa 2005, s. 96–108.

↑ Rada Państwa przyznała: państwo francuskie winne deportacji Żydów. Gazeta.pl, 16 lutego 2009.

↑ Laurence Rees Auschwitz. Naziści i "ostateczne rozwiązanie", Prószyński i S-ka, Warszawa 2005, s. 164.

↑ Małgorzata Willaume, Rumunia, Trio, Warszawa 2004, s. 150.

↑ 18,0 18,1 Martin Gilbert: Holocaust. Ludzie. Dokumenty. Pamięć. Bertelsmann Media, Warszawa 2002, s. 67.

↑ http://www1.yadvashem.org/about_yad/what_new/data_whats_new/pdf/english/1.5_he_olocaustin_omania.pdf [05.10.2009]

↑ Małgorzata Willaume: Rumunia. Trio, Warszawa 2004, s. 151, 152.

↑ Małgorzata Willaume, Rumunia, Trio, Warszawa 2004, s. 152.

↑ Małgorzata Willaume, Rumunia, Trio, Warszawa 2004, s. 153.

↑ Laurence Rees Auschwitz. Naziści i "ostateczne rozwiązanie", Prószyński i S-ka, Warszawa 2005, s. 170–180.

↑ Martin Gilbert, Holocaust. Ludzie. Dokumenty. PamięćBertelsmann Media, Warszawa 2002, s. 107

↑ Martin Gilbert, Holocaust. Ludzie. Dokumenty. PamięćBertelsmann Media, Warszawa 2002, s. 138–139

↑ Jerzy Kochanowski, Węgry. Od ugody do ugody. 1867–1990, Wyd. Trio, Warszawa 1997, s. 109–110.

↑ Martin Gilbert, Holocaust. Ludzie. Dokumenty. Pamięć Bertelsmann Media, Warszawa 2002, s. 141

↑ Jerzy Kochanowski, Węgry. Od ugody do ugody. 1867–1990, Wyd. Trio, Warszawa 1997, s. 112

↑ Laurence Rees Auschwitz. Naziści i "ostateczne rozwiązanie", Prószyński i S-ka, Warszawa 2005, s. 164–169.

↑ na podstawie: Laurence Rees Auschwitz. Naziści i "ostateczne rozwiązanie", Prószyński i S-ka, Warszawa 2005, s. 122–133.

↑ na podstawie: Laurence Rees Auschwitz. Naziści i "ostateczne rozwiązanie", Prószyński i S-ka, Warszawa 2005, s. 126.

↑ na podstawie: Laurence Rees Auschwitz. Naziści i "ostateczne rozwiązanie", Prószyński i S-ka, Warszawa 2005, s. 126–130.

↑ na podstawie: Laurence Rees Auschwitz. Naziści i "ostateczne rozwiązanie", Prószyński i S-ka, Warszawa 2005, s. 130–133.

Linki zewnętrzne[edytuj]

Centrum Badań nad Zagładą Żydów IFiS PAN

Holocaust Education & Archive Research Team (ang.)

Obraz zagłady Żydów w potocznej świadomości historycznej w Polsce

U źródeł Holocaustu

Holokaust na terenie regionu bialskopodlaskiego w czasie II wojny światowe

Zagraniczni pomocnicy Hitlera

/zrodlo: wikipedia/