Pierwsze historyczne fakty wskazują, że w Poznaniu Żydzi osiedlali się już w XIII-XIV wieku, a zatem i budowali swoje domy modlitwy – synagogi, najczęściej w okolicy Starego Miasta. Najstarszą była synagoga przy ul. Żydowskiej 15-18. W związku ze złym jej stanem technicznym, jeszcze w 1880 r. pojawiła się potrzeba wybudowania nowej synagogi. Realizację tej idei podjęto dopiero w 1902 r., w którym to roku została powołana przez Friedlandera komisja ds. wybudowania nowej synagogi dla 1100 – 1200 wiernych.
Pod budowę wybrano parcelę pomiędzy ulicami: Stawną, Wroniecką, Małymi Garbarami i przedłużeniem ulicy Żydowskiej. Po ustaleniu programu budowy, której koszt miał wynosić ca 700 tyś. marek, ogłoszono konkurs, na który nadeszło siedem projektów. Z nich wybrano projekt berlińskiej firmy: Cremera i Wolffensteina. Kamień węgielny położono 6 maja 1906 r. Prace budowlane trwały około półtora roku, a otwarcie synagogi nastąpiło w dniu 5 września 1907roku. Podstawowym materiałem budowlanym dla synagogi były dwa rodzaje cegieł oraz granit na obiegający cokół oraz stopnie. Konstrukcję dla kopuły i dla empor wykonano ze stali.
Wolnostojąca synagoga była zbudowana na planie centralnym w kształcie równoramiennego krzyża. Ramię wschodnie zostało zakończone w formie absydy. Była to półkolista, wieloboczna część synagogi, gdzie umieszczono świętą szafę oraz trybunę dla chóru. Od części północnej, wschodniej i południowej absydę otaczało szereg pomieszczeń dodatkowych, które harmonijnie łączyły się z częścią centralną synagogi, tworząc w planie półkoliste zamknięcie partii wschodniej, z nieco wystającą pięciokrotnie zamkniętą bryłą bóżnicy tygodniowej na osi. Do kwadratowego skrzyżowania, o ściętych narożnikach od północy i południa, przylegały prostokątne ramiona poprzeczne. Ramię zachodnie, przedłużone o trzyczęściowy, sklepiony przedsionek, poprzedzała nisza wejściowa. Całość została ujęta dwoma podłużnymi skrzydłami, które organicznie związane były z partią zachodnią, w których mieściły się szatnie i klatki schodowe w półkulistych ryzalitach. Obszerne wnętrze sali modlitwy, przykrytej potężną kopułą wewnętrzną, wspartą na masywnych filarach łączących się ze ścianami, poszerzono dodatkowo o otwierające się do wnętrza arkady, przypominające wnętrze bizantyjskich bazylik kopułowych z VI wieku. Średnica przestrzeni pod kopułą wynosiła 17 metrów, natomiast zasięg przylegających do niej ramion poprzecznych, przykrytych sklepieniami o kształcie beczkowatym – 14 metrów. Szczyt kopuły wewnętrznej osiągał wysokość 20 metrów. W centrum wnętrza sali ustawiono na podwyższeniu dużych rozmiarów Aaron-ha-kodesz, do którego wiodły umieszczone symetrycznie po bokach półkoliste schody. Poprzedzał je pulpit, a całość była oddzielona od sali modlitwy ażurową balustradą zdobioną marmurem.
Jako całość synagoga poznańska była dziełem budownictwa bożniczego z lat 80-tych i 90-tych XIX wieku.* Przetrwała ona w takiej postaci do 1941 r., w którym, po zmianie wewnętrznej i zewnętrznej architektury świątyni, przekształcono ją w pływalnię dla żołnierzy Wehrmachtu. W takim kształcie i przeznaczeniu, tj. pływalni, służy obecnie młodzieży szkolnej, a poprzednio również i studenckiej, do nauki pływania. W roku 2002 władze miasta Poznania przekazały budynek synagogi, wraz z placem, prawowitym właścicielom czyli Związkowi Gmin Wyznaniowych Żydowskich RP. Obecnie władze Gminy Wyznaniowej pragną po remoncie przekształcić ją w „Centrum Judaizmu i Tolerancji".
Notatka: *Część dotyczącą architektury opracowano na podstawie pracy E. Staszewskiej – Leszczyńskiej pt. „Poznańskie Synagogi", opublikowanej w Kronice Miasta Poznania
opracował: Eugeniusz Szydłowski, Poznań 2005
|