Judaizm nie uważa, że człowiek jest z natury dobry. Nie twierdzi także, że jest z natury zły. Podlega działaniu dwu wewnętrznych skłonności: do zła (jecer hara) i do dobra (jecer hatow). Jednak przede wszystkim człowiek jest z natury egoistyczny. Dba przede wszystkim o swoje dobro. Widać to znakomicie właśnie na przykładzie najbardziej naturalnym:

zachowania się małego dziecka. Dziecko nie wie, co to są potrzeby innych, nie wie, co to altruizm. Zainteresowane jest tylko tym, co jest potrzebne jemu. Dlatego rodzice zrywają się w nocy na jego krzyk, żeby je karmić i zmieniać mu pieluszki.

 

Aby dorosły człowiek nie czynił krzywdy innym, już jako dziecko musi zostać nauczony właściwych zasad postępowania. Sprowadzają się one w gruncie rzeczy do rezygnacji z zaspokajania swojego egoizmu i dostrzegania potrzeb innych ludzi.

 

Ponieważ wypracowanie i wprowadzenie w życie ludzkie zasad, które ograniczają egoizm, zajęło wiele stuleci, nie można liczyć na to, że każdy człowiek sam – z własnej inicjatywy – dojdzie do właściwych wniosków, co mu wolno, czego mu nie wolno, co powinien, a czego – nie. Oświeceniowy filozof J. J. Rousseau uważał, że człowiek jest z natury dobry, a kultura i cywilizacja zabijają w nim tę naturalną dobroć. Nic bardziej błędnego!

 

Jeżeli edukacji i socjalizacji człowieka nie zacznie się od najwcześniejszych momentów jego życia, wprowadzając ograniczenia i pokazując dobre przykłady, wyprodukuje się dorosłych egoistów, a ci – zaspokajając swój egoizm – muszą nieuchronnie powodować krzywdę innych. Aby wiedzieć, jak postępować, potrzebny jest system wartości, który człowiek akceptuje i w zgodzie z którym działa. Ten system wartości otrzymuje się głównie w procesie wychowania. Przede wszystkim – od rodziców.
Wychowanie dzieci to zdefiniowanie celu i sprecyzowanie metod jego osiągnięcia. Świat potrzebuje ludzi dobrych. Dobrzy ludzie potrafią być, wbrew obiegowym, cynicznym opiniom, szczęśliwsi od innych. Głównym zadaniem rodziców powinno być więc wychowanie dobrych ludzi. Nie błyskotliwych, nie przebojowych, nie wyedukowanych, nie zaradnych, ale przede wszystkim dobrych.
Jednocześnie konieczne jest zdanie sobie sprawy, że dobroć nie pojawia się w sposób naturalny. Trzeba jej się uczyć, czyli trzeba jej nauczać. „Ponieważ jednym z podstawowych aspektów ludzkiej egzystencji jest to, że może on z własnej woli czynić dobro albo zło, tak jak tego pragnie, konieczne jest uczenie człowieka właściwej drogi postępowania, dawanie mu nakazów i zakazów, nagradzanie go i karanie, i robienie tego w sprawiedliwy sposób” – pisze Majmonides w Szmona prakim. Najlepszą metodą nauczania etyki jest dawanie przykładu własnym postępowaniem, a więc działanie według zasad. A zasady prowadzące do dobra niekoniecznie muszą być zgodne z tym, co nakazuje serce. Uczucia muszą zostać podporządkowane zasadom. Liczą się czyny, a nie uczucia. Aby zasady mogły być wprowadzane w życie, trzeba zacząć przede wszystkim od samokontroli, samoograniczenia. Do tego potrzebni są rodzice, którzy nie chcą za wszelką cenę być kochani, ani – tym bardziej – być kolegami, przyjaciółmi swoich dzieci. Rodzice mają być rodzicami. To wymaga dyscypliny. Konsekwencji. Nagradzania za dobre. Karania za złe. Dyscyplinę kształtuje się w drobiazgach codziennego życia. A to jest wieloletnia, ciężka praca.
Zdając sobie z tego sprawę, judaizm zawsze kładł kolosalny nacisk na naukę Tory. Bo przecież w Torze i jej interpretacjach (Talmud) zawarte są wszystkie podstawowe i szczegółowe zasady etyczne i moralne. Celem tych zasad jest przede wszystkim nauczenie człowieka, aby żył według słów Hilela, który tak w jednym zdaniu streszczał Torę: „Nie czyń drugiemu, czego nie chcesz, aby czyniono tobie”. Nauka Tory to dużo więcej niż nauka etyki, ale jednocześnie to w ogromnym stopniu nic innego jak nauka właściwego traktowania bliźnich. Co najmniej w teorii, bo w praktyce zawsze pojawiała się pokusa skupienia się na obrzędzie, rytuale, zewnętrznym przejawie religijności, zamiast na praktykowaniu etycznych wartości.

 

Pierwsza próba stworzenia powszechnego systemu szkolnego w dziejach ludzkości datuje się na pierwszą połowę I wieku p.n.e. Jego twórcą był Szimon ben Szetach. Kontynuował to Jehoszua ben Gamal w I wieku n.e., najpierw w Jerozolimie, a później w każdym większym mieście. Powszechny system szkolnictwa obejmował chłopców od lat sześciu. Było to szkolnictwo skoncentrowane rzecz jasna na zagadnieniach religijnych, ale w oczywisty sposób obejmowało nie tylko naukę pisania, czytania, ale też interpretacji tekstów i zagadnień etyki, historii, psychologii, matematyki, językoznawstwa. Studiowanie – w późniejszym wieku – Talmudu, uczyło logiki i umiejętności analizy.

 

W Misznie (Awot 5, 25) zalecano rozpoczęcie nauki Tory w wieku lat pięciu, ale w praktyce stosowano następującą zasadę Talmudu: dziecko „od sześciu lat przyjmij [do szkoły] i utucz Torą” (Bawa Batra 21a). Kontynuację stanowiło studiowanie Miszny w wieku lat dziesięciu i Gemary w wieku lat piętnastu. Już w tamtych czasach nauczanie kwitło: „W Jerozolimie były trzysta dziewięćdziesiąt cztery sądy (…), tyle samo synagog i domów nauki, i szkół podstawowych” – stwierdza rabi Oszaja (Ketubot 105a). Właśnie w tamtych czasach rabini sformułowali zasadę, która jest aktualna do dziś: „Maksymalna liczba uczniów w szkole, jaką można powierzyć jednemu nauczycielowi, wynosi dwadzieścia pięć (…), a gdy jest ich czterdziestu, nauczycielowi potrzeby jest asystent” (Bawa Batra 21a).

Na zdjęciu: nauka w żydowskiej szkole w przedwojennej Polsce