Przykład 1 – Natchnienie a psalmy Dawidowe

Mędrcy Talmudu zwracali baczną uwagę na kolejność słów w zdaniu. Zauważyli, że w Księdze Psalmów istotne są słowa otwierające. Weźmy na przykład psalm 23 i 24:

„1Psalm. Dawidowy.
Pan jest moim pasterzem, nie brak mi niczego.
2 Pozwala mi leżeć na zielonych pastwiskach.
Prowadzi mnie nad wody, gdzie mogę odpocząć”. (Ps 23:1-2)


„1 Dawidowy. Psalm.
Do Pana należy ziemia i to, co ją napełnia,
świat i jego mieszkańcy”.  (Ps 24:1)

Widzimy, że kolejność pierwszych słów w tych psalmach jest inna: psalm 23 rozpoczyna się słowami: „Psalm. Dawidowy”, podczas gdy psalm następny rozpoczyna się tak: „Dawidowy. Psalm”. Jakie ma to znaczenie?

Mędrcy Talmudu podsuwają niecodzienną interpretację (Psachim 117a). Wyjaśniają, że każdy psalm rozpoczynający się od słów: „Dawidowy. Psalm”, król Dawid ułożył pod wpływem Bożego natchnienia; znaczy to, że Dawid najpierw dostał natchnienie od Boga, a dopiero później komponował. Tam zaś, gdzie jest powiedziane: „Psalm. Dawidowy”, mamy do czynienia z sytuacją odwrotną: Dawid najpierw zaczął komponować, a dopiero później otrzymał natchnienie od Boga. To jest odkrywcze spojrzenie na proces twórczy króla Dawida. Dowiadujemy się z niego o wzajemnym wpływie ludzkiej kreatywności i Bożego natchnienia.

Powyższa interpretacja pokazuje także, jak wielkie znaczenie ma kolejność słów. Możemy przyjąć, że słowo występujące jako pierwsze narzuca sens całości. Jeśli na początku występuje słowo „Dawid”, znaczy to, że Dawid miał wewnętrzny bodziec do napisania tego psalmu. Tam zaś, gdzie na początku mamy słowo „psalm”, wnioskujemy, że Dawid zaczął pisać pod wpływem Bożego natchnienia.


Przykład 2 – Zapowiedź narodzin Icchaka

Zwróćmy uwagę na kolejność słów w opowieści o aniołach, którzy nawiedzili Abrahama i Sarę, aby ich powiadomić o narodzinach ich pierworodnego syna Icchaka.

„10 I powiedział: Znowu wrócę do ciebie o tej porze za rok, a oto syna będzie miała Sara, twoja żona. A Sara słuchała przy wejściu do namiotu, które było za nim. 11 A Abraham i Sara byli starzy, podeszli w dniach. Przestała mieć Sara okres, jak kobiety. 12 I zaśmiała się Sara do siebie, mówić: Po przekwitnięciu moim, byłaby dla mnie rozkosz, i pan mój jest stary. 13 I powiedział JHWH do Abrahama: Dlaczego roześmiała się  Sara, mówiąc: Czy rzeczywiście urodzę syna, gdym się zestarzała. Czy jest coś niemożliwego dla JHWH? W oznaczonej porze wrócę do ciebie, za rok, a Sara będzie miała syna”. (Rdz 18:10-14)   

Zauważmy, że najpierw jest napisane „Syna będzie miała Sara”, a później: „Sara będzie miała syna”. Znaczenie tej odwróconej kolejności objaśniał Jakub Meklenberg (1785-1865).  W pierwszym przypadku  chodziło o podkreślenie, że Abrahamowi urodzi się syn. Kiedy Sara śmieje się, usłyszawszy tę wiadomość, anioł mówi, że ona właśnie urodzi Abrahamowi pierworodnego syna („Sara będzie miała syna”).
Jeśli znajdziemy w tekście fragment, w którym słowa powtarzają się, ale w odwróconej kolejności, pamiętajmy, że nigdy nie jest to bez znaczenia.

Przykład 3 – „Poszli środkiem morza”

W Księdze Wyjścia, w rozdziale 14, czytamy o przejściu przez Morze Czerwone:

„I przeszli synowie Israela środkiem morza po suchym lądzie, a woda była dla nich [jak] ściana po ich prawej i po ich lewej stronie”. (Wj 14:22)    

Porównajmy to z wersem innym:

„A synowie Israela szli po suchym lądzie środkiem morza, a woda była dla nich ściana po ich prawej i po ich lewej stronie”. (Wj 14:29) 

W pierwszym przykładzie czytamy, że Izraelici szli pośród morza po suchym lądzie. W drugim zaś przykładzie czytamy, że po suchym lądzie szli pośród morza. „To to samo” - moglibyśmy rzec. W midraszu jednak czytamy, że ta z pozoru drobna różnica ma ogromne znaczenie.

„Skoro weszli do morza, jak mogli iść po suchym lądzie? A skoro szli po suchym lądzie, jak mogli być 'pośrodku morza'? Wnioskujemy z tego, że morze nie rozdzieliło się, póki synowie Israela nie weszli do wody aż po nozdrza – dopiero wtedy pojawił się suchy ląd”. (Szmot Raba 21:10)

Midrasz mówi nam jasno, że przejście przez Morze Czerwone było dla uciekających Izraelitów próbą ich wiary. Ci, którzy się nie bali, rzucili się w morską otchłań, powierzając swoje życie opiece Boga. Dzięki ich niezachwianej wierze ukazał się suchy ląd. Ci, których zdjął strach, czekali, aż wody się rozdzielą, i „szli po suchym lądzie środkiem morza”. Ten piękny midrasz pokazuje, jaka nagroda należy się tym, których wiara zwycięża strach.
Jak jednak zinterpretować te dwa fragmenty na poziomie dosłownym, czyli „pszat”? Otóż trzeba się przyjrzeć kontekstowi.

„21 I wyciągnął Mojżesz swoją rękę nad morze i cofnął JHWH morze wiatrem wschodnim gwałtownym przez całą noc i zmienił morze w ląd, a wody się rozdzieliły. 22 I przeszli synowie Israela środkiem morza po suchym lądzie, a woda była dla nich [jak] ściana po ich prawej i po ich lewej stronie”. (Wj 14:22)  

W pierwszym cytacie mamy opis wydarzeń cudownych. Powiał silny wiatr ze wschodu, zmieniając morze w ląd, po którym mogli przejść Izraelici.

„27 I wyciągnął Mojżesz rękę swoją nad morze, i wróciło morze przy nastaniu poranka na miejsce swoje, a Egipcjanie uciekali naprzeciw niego, i tak wtrącił JHWH Egipcjan w środek morza. 28 I wróciły wody i pokryły rydwany i jeźdźców całego wojska faraona, którzy szli za nimi w morze, nie pozostał z nich ani jeden. 29 A synowie Israela szli po suchym lądzie środkiem morza, a woda była dla nich ściana po ich prawej i po ich lewej stronie”. (Wj 14:27-28)

W tym fragmencie skontrastowano beznadziejne położenie Egipcjan, którzy co do jednego znikają w topieli, i Izraelitów, którzy szli „po suchym lądzie środkiem morza” - tego morza, które właśnie pochłonęło wszystkich ich wrogów.

Przykład 4 – Czcij ojca i matkę

Zmiana kolejności wyrazów prowadzi nas do ciekawych obserwacji psychologicznych w związku z przykazaniem, niezwykle ważnym, nakazującym szacunek dla rodziców. Porównajmy dwa poniższe wersy:

„Czcij ojca swego i matkę swoją”. (Wj 20:12)

„[Każdy] człowiek matki swojej i ojca swego bać się będzie”. (Kpł 19:3)

Zauważmy, że w przykładzie pierwszym, gdzie nakazuje się cześć dla rodziców, najpierw wymienia się ojca, a później matkę; w przykładzie zaś drugim, gdzie mówi się „matki i ojca bać się będziecie”, na pierwszym miejscu jest matka, a ojciec – na drugim.
Czy ta zmiana jest przypadkowa? Raczej nie.

Talmud powiada, że dzieci zwykle bardziej boją się ojca niż matki. Dla podkreślenia więc, że matki bać się należy nie mniej niż ojca, Księga Kapłańska wymienia rodzicielkę na pierwszym miejscu: „[Każdy]człowiek matki swojej […] bać się będzie”. Jeśli zaś chodzi o bardziej czułą więź z rodzicami, to wiadomo, że dzieci są bardziej przymilne w stosunku do matki i z tego też powodu, będąc z matką bliżej niż z ojcem, jej oddają większy szacunek. I dlatego w Księdze Wyjścia, w wersie mówiącym o szacunku do rodziców, na pierwszym miejscu wymienia się ojca – jemu należy się taki sam respekt i uwaga.

Przykład 5 – Kobiety na prawo, mężczyźni na lewo

W Księdze Rodzaju, w rozdziale „Noach”, czytamy, jak Noe wraz z rodziną wchodzi na pokład arki:

„I wszedł Noe i synowie jego, i żona jego, i żony synów jego z nim do arki przed wodami potopu”. (Rdz 7:7)

Po potopie pasażerowie opuszczają arkę, by wrócić do normalnego życia:

„I powiedział Elokim do Noego, mówiąc: Wyjdź z arki, ty i żona twoja, i synowie twoi, i żony synów twoich z tobą. Wszelkie zwierzę, które jest z tobą, z każdego stworzenia, spośród ptactwa i bydła, i spośród wszelkich zwierząt pełzających po ziemi, wyprowadź je ze sobą i niech się zaroją na ziemi, niech będą płodne i rozmnażają się na ziemi”. (Rdz 8:15-16).

RaSzI zwraca uwagę na to, że kiedy rodzina wchodzi do arki, mężczyźni i kobiety idą oddzielnie („Noe i synowie jego”, „żona jego i żony synów jego”). Kiedy zaś po potopie schodzą na ląd, kobiety towarzyszą swoim mężom („ty i żona twoja”, synowie twoi i żony synów twoich”). W komentarzu do Rdz 7:7 RaSzI twierdzi, że mężczyźni i kobiety są wymienieni osobno, gdyż stosunki małżeńskie były zakazane w czasie, gdy cały świat pogrążany był rozpaczy [zob. Tora Pardes Lauder, Bereszit, str. 50].

Mimo że Noe i jego rodzina nie ucierpieli podczas potopu, to jednak, współodczuwając ogrom nieszczęścia, jaki spadł na świat, powstrzymywali się w arce od stosunków małżeńskich. Dopiero kiedy wody potopu opadły, wrócili do normalnego życia.
Widzimy więc, że i w tym wypadku kolejność słów ma wielkie znaczenie. Dowiadujemy się, jak rodzina powinna reagować na nieszczęście, które spada na ludzi niechby nawet obcych: współczuć i połączyć się z nimi w cierpieniu.

Małgorzata Kotowicz