Przykład 1 – kwestia priorytetów

Na początku Księgi Liczb czytamy o plemionach Reuwena i Gada, które proszą Mojżesza, by pozwolił im zostać w Zajordanii i nie wkraczać do ziemi Kannan z resztą narodu. Rozdział 32 zaczyna się słowami:

„1 A stada liczne były synów Rubena i synów Gada, [były] liczne bardzo. I zobaczyli ziemię Jazer i ziemię Gilead – i oto miejsce [to] [jest] miejscem [nadającym się dla] stad”. (Lb 32:1)

Z pierwszej lektury tego wersu dowiadujemy się, że plemiona Reuwena i Gada miały stada bardzo liczne i z tego powodu – liczebności stad – prosiły Mojżesza o możliwość pozostania w Zajordanii, w miejscu „nadającym się dla stad”.
Jeśli przyjrzymy się uważniej, odkryjemy kilka rzadkich niuansów stylistycznych. Nechama Leibowitz zwraca uwagę na ciekawą konstrukcję tego fragmentu. W tekście hebrajskim słowo „stada” zarówno otwiera, jak i zamyka wers 32:1. Istotnie jest to godne odnotowania, bo taka konstrukcja raczej nie pojawia się w Biblii Hebrajskiej. W tym przypadku fiksacja na punkcie stad wyraża się nawet w kompozycji wersu.
Jeśli przyjrzeć się jeszcze bliżej, widać, że ten z pozoru zwyczajny wers kryje jeszcze inne niespodzianki. Wers zaczyna się od słów: „A stada liczne” i dopiero potem mowa jest o tym, kto jest tych stad właścicielem: „potomkowie Reuwena i potomkowie Gada”. Prościej byłoby powiedzieć: „Potomkowie Reuwena i potomkowie Gada mieli stada liczne, wyjątkowo dużą ilość”. I tak  właśnie brzmi polskie tłumaczenie tego wersu w wydaniu Pardes-Lauder. Jest to jednak tłumaczenie nieprecyzyjne i zmieniające sens.
Porównajmy teraz nasz wers z fragmentem opowieści o Abrahamie i jego bratanku Locie. Jest tam napisane:

„2 A Abraham bogaty [był] bardzo w stada, w srebro i w złoto”. (Rdz 13:2)

W tym wersie Abraham, jako właściciel, wymieniony jest na pierwszym miejscu, a dopiero później mowa jest o jego stanie posiadania. W przypadku Reuwena i Gada mamy sytuację odwrotną: najpierw „stada”, a dopiero później - ich właściciele.
Taki odwrócony porządek powinien dać nam do myślenia. Odwrócony porządek w tym wypadku wskazuje na zamianę priorytetów. I to właśnie jest najważniejszy przekaz tej historii: potomkowie Reuwena i potomkowie Gada wyżej cenili majątek niż swoją osobistą wartość. Staje się to oczywiste, gdy przeczytamy cały rozdział. Kolejny przykład:

„16 I przystąpili do niego i rzekli: Zagrody [dla] trzody zbudujemy, dla bydła naszego tutaj i miasta dla dzieci naszych”. (Lb 32:16)

Mojżesz, zauważywszy tę odwrotną hierarchię wartości (trzoda ważniejsza od dzieci), poprawia ich:

„24 Zbudujcie dla siebie miasta, dla dzieci waszych, i zagrody dla owiec waszych”. (Lb 32:24)

Potomkowie Reuwena i Gada przyjęli do wiadomości moralną naukę, jakiej udzielił im Mojżesz, i odpowiedzieli:

„26 Słudzy twoi uczynią tak, jak pan nasz nakazał. Dzieci nasze, żony nasze i stada nasze, i całe nasze bydło będzie tutaj, w miastach Gileadu”. (Lb 32:26)

Zauważmy, że zmiana priorytetów na właściwe następuje natychmiast po pouczeniu danym przez Mojżesza.

Należy też odnotować, że potomkowie Reuwena i Gada w swoich wypowiedziach nie przywołują Imienia Bożego:

„17 A my wyruszymy zbrojnie szybko przed synami Israela”. (Lb 32:17)

Mojżesz znów udziela im napomnienia:

„20 I rzekł do nich Mojżesz: Jeśli uczynicie [według] słowa tego, jeśli ruszycie zbrojnie przed [obliczem] JHWH na wojnę”. (Lb 32:20)

Mojżesz zwraca im uwagę, że mają obowiązek przede wszystkim wobec Boga, a obowiązek wobec bliźnich ma tutaj znaczenie drugorzędne. Potomkom Reuwena i Gada znów pomieszało się to, co ważne, z tym, co mniej istotne.

Weźmy teraz fragment mówiący o podziale Zajordania:

„20 I rzekł do nich Mojżesz: Jeśli uczynicie [według] tego słowa, jeśli ruszycie zbrojnie przed [obliczem] JHWH na wojnę. 21 I przejdzie z was każdy wyruszający zbrojnie Jordan przed [obliczem] JHWH, aż wypędzi On wrogów swoich przed obliczem Swoim. 22 I zostanie poddana ziemia przed [obliczem] JHWH, a potem wrócicie i będziecie nienaganni wobec JHWH i wobec Izraela, i będzie ziemia ta waszą, jako posiadłość przed [obliczem] JHWH. 23 A jeśli nie uczynicie tak, oto zgrzeszycie przed JHWH i wiedzcie, że ten wasz grzech was znajdzie. 24 Zbudujcie dla siebie miasta dla dzieci waszych, i zagrody dla owiec waszych, i to, co wyjdzie z ust waszych, uczyńcie. 25 I rzekli synowie Gada i synowie Rubena do Mojżesza, mówiąc: Słudzy twoi uczynią tak, jak pan nasz nakazał. 26 Dzieci nasze, żony nasze, nasze stada i całe nasze bydło będzie tutaj w miastach Gileadu. 27 A słudzy twoi przejdą, cały wyruszający zbrojnie zastęp przed [obliczem] JHWH na wojnę, tak jak pan nasz mówi. 28 I wydal rozkaz co do nich Mojżesz – Eleazarowi kapłanowi i Jozuemu, synowi Nuna, i naczelnikom ojców rodów synów Izraela. 29 I rzekł Mojżesz do nich: Jeśli przejdą synowie Gada i synowie Rubena z wami Jordan, wszyscy wyruszający zbrojnie na wojnę przez [obliczem] JHWH, i zostanie podbita ziemia przed wami, i dacie im ziemię Gileadu na własność. 30 A jeśli nie przejdą wyruszający zbrojnie z wami, otrzymają posiadłość pośród was w ziemi Kanaan. 31 I odpowiedzieli synowie Gada i synowie Rubena, mówiąc: To jak mówił JHWH do sług twoich, tak uczynimy. 32 My przejdziemy, wyruszając zbrojnie przez [obliczem] JHWH, ziemię Kanaan, a naszą posiadłością nasze dziedzictwo po tej stronie Jordanu”. (Lb 32:20-32)

Słowa „przed Bogiem” pojawiają się w tym fragmencie siedmiokrotnie (zob. rozdział „Kod siódemkowy”). W ten sposób Tora podkreśla najważniejszą myśl. Ta jest jasna: ludzie są ważniejsi od stad, a jeszcze ważniejszy niż ludzie jest Bóg! Oto jest nauka, jakiej Mojżesz udziela potomkom Reuwena i Gada. Trzeba wiedzieć, jakie są priorytety.
Uważnie trzeba czytać także zdania będące wprowadzeniem do fragmentów omawiających zagadnienia prawne – również tu może się okazać, że główna myśl zawiera się w zdaniu otwierającym.

Przykład 2 - „Gdy kupisz niewolnika Hebrajczyka..."

Prawa dotyczące hebrajskiego niewolnika Tora podaje zaraz po objawieniu na górze Synaj, a więc niedługo po wyjściu Żydów z Egiptu. W Księdze Wyjścia czytamy (21:2): „Jeśli kupisz niewolnika Hebrajczyka, [to] sześć lat będzie służył, a siódmego wyjdzie [hebr., jece] jako wolny, darmo”. (WJ 21:2)
Wers ten bezsprzecznie dotyczy praw, jakie stosują się do niewolnika Hebrajczyka. Jednak dokładniejsza analiza tego fragmentu doprowadzi nas do wniosku, że najważniejszą rzeczą tutaj jest wyjście niewolnika na wolność. Czytamy bowiem dalej:

„3 Jeśli przyszedł on sam, sam wyjdzie [hebr., jece], jeśli jest właścicielem żony, niech jego żona wyjdzie [hebr., we-jaca] z nim. 4 Jeśli pan jego dał mu żonę, a urodziła mu synów albo córki, żona i jej dzieci zostaną przy jej panu, a on wyjdzie [hebr. jece] sam. 5 A jeżeli mówiąc, niewolnik powie: Miłuję pana mojego, moją żonę i moich synów, nie wyjdę [hebr., jece] wolny. 6 Wtedy zaprowadzi go jego pan do Elokim i zaprowadzi go do drzwi albo do bramy, i przekłuje mu pan ucho szydłem i będzie służył mu na zawsze. 7 A jeśli sprzeda mąż córkę swoją na służebnicę, [to] nie wyjdzie [hebr., tece] tak, jak wychodzą niewolnicy. 8 Jeśli [będzie] zła w oczach jej pana, który przeznaczył ją dla siebie, [to] pozwoli ją wykupić. Do ludu obcego nie pozwoli jej sprzedać, bo [postąpiłby] wiarołomnie wobec niej. 9 A jeśli dla syna swego ją przeznaczy, według prawa [co do] córek będzie z nią postępował. 10 Jeśli weźmie dla siebie inną, pożywienia, ubrania i współżycia jej nie pozbawi. 11 A jeśli trzech tych [rzeczy] dla niej nie uczyni, to wyjdzie [hebr., we-jaca] darmo, bez pieniędzy." (Wj 21:3-21)

Chociaż fragment ten traktuje o prawach niewolnika hebrajskiego, omawia się tu tylko pewien ich aspekt. Nie ma wzmianki np. o kupowaniu niewolnika Hebrajczyka, jakie są jego obowiązki wobec pana i do czego zobowiązany jest właściciel w stosunku do niewolnika. Przesłanie wynikające z powyższego fragmentu dotyczy innej kwestii. A jest ono proste: skoro kupiłeś niewolnika, najważniejsza rzecz, o jakiej powinieneś myśleć, to to, żeby wypuścić go na wolność. To jest rzecz absolutnie kluczowa. Widać to już w zdaniu otwierającym: Jeśli kupisz (warunek)... to – wyjdzie  na wolność.
Warto zauważyć, że słowo „wyjdzie” pojawia się w tym fragmencie siedmiokrotnie – i znów jest to wskazówka, co tu jest najważniejsze: wyjście niewolnika na wolność. Jakże trafne jest to zalecenie, zważywszy na fakt, że Żydzi sami niedawno wyszli z niewoli.
Powyższe wersety, dotyczące hebrajskiego niewolnika, wiążą się z innym jeszcze fragmentem, który warto z nimi porównać. Na tej podstawie przekonamy się, że przedstawiając podobne kwestie, Tora – za pomocą stylu i składni – przekazuje myśl inną.

Przykład 3 - „A jeśli zubożeje twój brat (…) i sprzeda się tobie”

W Księdze Kapłańskiej czytamy (25:39): „A jeśli zubożeje twój brat, [który jest] u ciebie [hebr., imach], i sprzeda się tobie, nie będziesz nakładał na niego pracy niewolnika”.
Przekaz tego wersu jest inny niż w Księdze Wyjścia. Tutaj mamy jasno powiedziane: nie znęcaj się nad „zubożałym bratem”, nie obciążaj go ciężkim jarzmem. Dalej czytamy:

„40 Jak najemnik, jak osiedleniec będzie u ciebie [hebr., imach], aż do roku jubileuszowego będzie u ciebie [hebr. imach] służył. I wyjdzie od ciebie [hebr., me-imach], on i synowie jego z nim [hebr., imo], i wróci do swojej rodziny, i do posiadłości swoich ojców powróci. Gdyż sługami moimi [są] oni, co to ich wyprowadziłem z ziemi egipskiej, nie będą sprzedawani [na] sprzedaż [jako] niewolnicy. Nie będziesz panował nad nim srogo, ale będziesz się bał Boga twojego. A niewolnik twój i niewolnica twoja, którzy będą twoi z narodów, które [są] wokół nas, od nich kupicie niewolnika i niewolnicę. A także z synów osiedleńców mieszkających z wami [hebr., imachem], od nich kupicie, i z rodzin ich, które [są] z wami [hebr. imachem], które zostali zrodzeni w waszej ziemi, i będą waszą własnością. I zostawicie ich dla synów waszych po was, aby [mogli] dziedziczyć [jako] własność na zawsze. Ich będziecie [mieli za] niewolników. Ale wśród braci waszych, synów Izraela, jeden mąż nad bratem swoim nie będzie panował surowo”. (Kpł 25:40-46)

Wrażliwe na melodie tekstu ucho wyłowi powtarzające się siedmiokrotnie wyrażenie: „z tobą” („z wami”). Jakże dobitnie mówi to, że niewolnik jest takim samym człowiekiem jak jego pan. Masz go traktować jak równego sobie, bo niewolnik jest „z tobą” - tzn. jest tobie równy.
Widzimy zatem, że dwa podobne fragmenty dotyczące kwestii prawnych – hebrajskiego niewolnika i „zubożałego brata” – podkreślają doniosłość dwóch różnych rzeczy. W obu jednak przypadkach zdanie otwierające zawiera klucz do rozumienia całego fragmentu.
Powyższe przykłady pokazują, jak klucz pierwszy – zdania otwierające – współgra z innym kluczem (siódemkowym), który polega na powtarzaniu danego słowa czy wyrażenia (zob. rozdział „Kod siódemkowy”). Porównanie obydwu fragmentów pokazuje, że nasza interpretacja nie jest arbitralna. Przy pomocy obu kluczy byliśmy w stanie ustalić, jaki przekaz zawiera się w powyższych cytatach.
Weźmy przykład jeszcze bardziej oczywisty:

Przykład 4 - „Zestarzał się Izaak i osłabły oczy jego”

W historii o Izaaku błogosławiącym synów na wstępie czytamy:

„1 A stało się, że zestarzał się Izaak i osłabły jego oczy od patrzenia, i zawołał Ezawa, swojego syna starszego, i powiedział do niego: Synu mój! I powiedział mu: Otom ja [hineni]”. (Rdz 27:1)

W dalszym ciągu czytamy, że Rywka, wykorzystując ślepotę Izaaka, posyła młodszego syna, Jakuba, by udając swojego starszego brata, Ezwa, wydobył od ojca błogosławieństwo należne pierworodnemu.
Łatwo się domyślić, że słaby wzrok Izaaka odgrywa w tej historii kluczową rolę. Godne odnotowania jest to, że informacja o ślepocie Izaaka i fakt przywołania przez niego starszego syna zostały ujęte w tym samym wersie. Znaczy to, że te rzeczy – ślepota ojca i pojawienie się Ezawa – są ze sobą ściśle powiązane. Przyjrzyjmy się teraz fragmentowi, z którego przekaz nie wynika już tak jednoznacznie.

Przykład 5 – Mojżesz

Mojżesz jako człowiek dorosły pojawia się w Torze po raz pierwszy w następującym fragmencie:

„11 I stało się w dniach owych, [że] Mojżesz urósł i wyszedł do braci swoich, i zobaczył ich ciężkie zatrudnienia, i zobaczył męża egipskiego bijącego męża hebrajskiego, z braci jego”. (Wj 2:11)

Warto zwrócić uwagę na ten wers, gdyż tutaj Mojżesz po raz pierwszy pojawia się jako człowiek dorosły. Poznajemy go w chwili, kiedy wychodzi do swoich braci i widzi „ciężkie ich zatrudnienia”. Wybór tego momentu na pewno nie jest bez znaczenia. W ten sposób Tora chce nam powiedzieć o Mojżeszu coś ważnego. Otóż Mojżesz identyfikuje się ze swoimi zniewolonymi rodakami, mimo że sam, wychowany w pałacu faraona, nie cierpi razem z nimi. Współodczuwanie z cierpiącymi i poniżonymi jest ważną cechą jego charakteru. Empatia będzie kierowała Mojżeszem jeszcze wielokrotnie.

Zaraz potem czytamy o trzech interwencjach Mojżesza, który ujmuje się za poniżonymi i uciśnionymi. Najpierw Mojżesz ratuje Żyda z rąk egipskiego oprawcy, później wybawia swojego rodaka gnębionego przez innego Żyda, wreszcie wybawia córki Jitry, którym grozi niebezpieczeństwo ze strony okrutnych pasterzy z Midianu.

Kiedy faraon obarczył Żydów jeszcze cięższymi robotami, po tym, jak Mojżesz poszedł prosić go o wypuszczenie ludu z Egiptu, zwraca się Mojżesz z dramatyczny pytaniem do Boga (Wj 5:22): „Dlaczego sprawiłeś to zło ludowi temu?”. Później, w czasie wędrówki Żydów przez pustynię, kiedy lud domaga się mięsa, zdesperowany Mojżesz błaga Boga (Lb 11:15) „I jeśli w ten sposób Ty uczynisz mi, zabij mnie, proszę, zabij, jeśli znalazłem łaskę w Twoich oczach, i obym nie patrzył na zło moje”. (wg RaSzIego: „ich” zło). Mojżesz woli umrzeć, niż patrzeć na niedolę swojego ludu. Widać, jak wielkie jest jego cierpienie spowodowane widokiem udręczonych współbraci.

Empatia, którą widzimy w wersie wprowadzającym do narracji postać dorosłego Mojżesza, jest tą cechą, która zdecydowała, że on właśnie został wybrany, aby przewodzić ludowi. Fakt, że Możesz nie był obojętny na cierpienie współbraci, sprawił, że dane mu było wyprowadzić lud żydowski z niewoli ku wolności.

"Jeżeli w ten sposób ze mną postępujesz, proszę, już raczej mnie zabij, jeżeli znalazłem przychylność u Ciebie, żebym nie oglądał mojego nieszczęścia". (Lb 11:15)

Małgorzata Kotowicz

Foto: Wikimedia Commons

/zrodlo jewish.org/