Kwestionowanie istnienia filozofii żydowskiej byłoby kwestionowaniem prawa Żydów do życia duchowego i do refleksji metafizycznej, a to jest negowaniem ich człowieczeństwa. Filozofia żydowska niewątpliwie istnieje i jest nieprzemijającym wkładem filozofów żydowskich do kultury ogólnoświatowej.

Podążając za myślą Levinasa - można uznać za mądrość żydowską - całą spuściznę piśmienniczą Żydów. Ta mądrość przestrzega jednak przed nadmiarem mądrości.

W Biblii czytamy: „…nie uważaj się za zbyt mądrego! Dlaczego miałbyś sobie sam zgotować zgubę”.(Koh. 7,16)

Filozofowie pochodzenia żydowskiego będący przedstawicielami różnych kierunków filozoficznych są zaliczani do analogicznych kierunków filozofii uniwersalnej. Samo pochodzenie żydowskie wobec stosowania różnych kryteriów co do pochodzenia może nie dawać jasności autobiograficznej. W okresie średniowiecznym zasadniczym kryterium określającym pochodzenie żydowskie była wyznawana religia. Żydzi stanowili wówczas grupę narodową i wspólnotę religijną, która była jednak zintegrowana ekonomicznie ze społeczeństwem wśród którego żyła. Religijna idea monoteistyczna i ściśle określone zasady etyczne wyróżniały naród wybrany od otaczającego go społeczeństwa i stanowiły zaporę przed tendencjami asymilacyjnymi. Filozofowie żydowscy żyjąc w różnych krajach tworzyli w różnych językach, nie może więc język być tym co decyduje o przynależności do filozofii żydowskiej. Używając określenia filozofia „grecka” czy „arabska” odnosi się to określenie do filozofii starożytnej czy do średniowiecznej filozofii islamu, która była nie tylko arabska. W tych okresach mówienie o „filozofii żydowskiej” nie stanowiło problemu. Kontakt z filozofią grecką i filozofią arabską korzystnie wpłynęło na rozwój filozofii żydowskiej. Językiem filozofii tych okresów były języki: grecki arabski i hebrajski.

Współcześnie filozofowie żydowscy piszą najczęściej w języku kraju w którym mieszkają. Muszą oni być oczywiście Żydami, poruszać problemy związane z własną społecznością a więc zwracać się do własnego środowiska. Twórczość ich musi być filozoficzną refleksją na temat judaizmu czyli musi być filozofią religii. Sami są poddawani i nieraz ulegają naciskom asymilacyjnym ze zmianą tożsamości religijnej włącznie. Cechą wyróżniającą filozofię żydowską był jej związek z religią, dlatego filozofię żydowską określano jako filozofię religii. Tak więc filozofię określa się, jako filozofię żydowską tylko wtedy gdy zajmuje się religią żydowską, historią żydowską lub ciągłością tradycji żydowskiej. Określa ona judaizm wyłącznie jako religię. Istnieje jednak pogląd, że filozofia powinna bezwzględnie dochodzić do prawdy również co do wyznawanej religii.

Tymczasem filozofowie religii nie tylko żydowskiej nie dążą do krytycznej oceny swojej religii lecz raczej do jej objaśnienia, obrony i uzasadnienia. Nie służą filozofii lecz posługują się nią dla celów ich religii Należy wspomnieć tak wybitną postać w historii judaizmu jak Mosesa Majmonidesa znanego jako Rambam lub jako Mojżesz Ben Majmon. Żył w XII w. Sam siebie nie uważał za filozofa. Przeniósł jednak na grunt europejski, poprzez filozofów arabskich, filozofię Arystotelesa. Uważany jest za wybitnego filozofa żydowskiego; filozofa religii. Wywarł wpływ na rozwój europejskiej scholastyki, zwłaszcza na Alberta Wielkiego i Tomasza z Akwinu. Dążył do odgraniczenia tego, co można naukowo udowodnić od tego co trzeba przyjąć jako objawienie. Jest autorem prac talmudycznych, filozoficznych i medycznych. Obok Majmonidesa, głównym przedstawicielem średniowiecznej filozofii żydowskiej był Saadja Gaon odwołujący się do kalamu czyli filozoficznej teologii islamu. Filozof żydowski może zajmować się filozofią jak każdy kto nie jest Żydem. Jeżeli jednak filozof żydowski uprawia filozofię nie związaną z religią żydowską lub wystąpi ze społeczności żydowskiej wtedy nie jest filozofem żydowskim. Z tych względów nie można za takiego uważać Spinozę, który zasłużył się dla rozwoju filozofii europejskiej. Znał on żydowski arystotelizm głównie z prac Majmonidesa. Nie dążył on jednak do połączenia myśli filozoficznej z judaizmem. Włączył swoją filozofię w nurt filozofii europejskiej. Mojżesz Mendelssohn, który nie zerwał, w przeciwieństwie do Spinozy z wyznawanym przez siebie judaizmem, również nie może być zaliczany do filozofów żydowskich. Jego poglądy nie wywarły wpływu na filozofię żydowską a większość jego prac nie ma charakteru filozoficznego. Nie wszystkie bowiem prace dotyczące judaizmu można zaliczyć do filozofii. Walczył on oprawa obywatelskie dla Żydów, i o równouprawnienie; jest symbolem emancypacji Żydów. Równocześnie jest założycielem i przedstawicielem żydowskiego oświecenia czyli haskali. Dopiero po śmierci Mendelssohna sprawa wyznawania religii stała się sprawą osobistą.

Myślę, że te kilka uwag wyjaśnia pojęcie „filozofii żydowskiej” w aspekcie historycznym. Łatwiej jest bowiem ustalić kto jest filozofem aniżeli określić zakres tego co jest filozoficzne. Często sam przekaz literacki zamazuje granice podziału. Przykładem może tu być żydowska kabała. Często obok  

elementów mistyki żydowskiej zawiera ona pierwiastki filozoficzne. Można ją nazwać systemem mistyki żydowskiej o cechach filozoficznych ale nie filozofią.

Należy także wspomnieć o chasydyzmie, ruchu odrodzenia religijnego W miarę rozwoju zatracił on swój charakter protestu religijnego i znalazł się w kręgu ruchów ortodoksyjnych. Obok idei mistycznych, zbliżonych do kabały prezentuje myśli filozoficzne nie jest jednak filozofią. W okresie starożytnym religia żydowska zaowocowała powstaniem Biblii. Nikt nie twierdzi ,że Biblia jest utworem filozoficznym. Zawiera ona jednak bogactwo różnotematycznych informacji między innymi filozoficznych. Należy tu wymienić Księgę Koheleta i Księgę Mądrości.

Ojczyzną filozofii jest Grecja. Początek rozwoju filozofii żydowskiej wiąże się właśnie z jej powstaniem. w okresie hellenistycznym. Osiągnięciem zaś Żydów jest czysty monoteizm. Ten monoteizm został objawiony Żydom poprzez ingerencję Boga.

Pierwszy filozof żydowski Arystobul żył w II w.p.n.e. Starał się on wykazać, że Pitagoras, Sokrates i Platon tworzyli pod wpływem Mojżesza. Arystobul prezentował pogląd, że nie ma sprzeczności między filozofią grecką a Biblią. Ta idea znalazła swój wyraz w nauce Filona z Aleksandrii. Nawiązywał on w swej twórczości do filozofów greckich Platona, stoików i sceptyków. Zdecydowanie zwalczał hedonizm Epikura. Jego dążenie do symbiozy grecko-żydowskiej filozofii nie znalazło następców.

Nowy okres rozwoju filozofii rozpoczął się w okresie panowania islamu. Duchowy ośrodek judaizmu przeniósł się do Babilonii. Tam znalazły się największe uczelnie żydowskie. Podjęto wysiłki nad redagowaniem Talmudu i Miszny. W VIII w. nastąpiły liczne podziały w obrębie judaizmu. Wyłonili się karaici zwani po polsku karaimami. Za wiążącą uważali naukę zawartą w Biblii odrzucając tradycję ustną, Talmud i Misznę. Podkreślali doskonałą jedność Boga i wolną wolę człowieka. Pobudzili judaizm do dociekań filozoficznych w dziedzinie filozofii etyki.

Zazwyczaj trudno jest odróżnić czy obca myśl filozoficzna została włączona w żydowską spuściznę filozoficzną czy też żydowskie dziedzictwo filozoficzne znalazło się w obcym systemie myślowym. Współcześni filozofowie żydowscy (Buber, Levinas, Roznztwaig, Cohen) tworząc własne koncepcje filozoficzne lub nawiązując do innych myślicieli pochodzenia żydowskiego (Salomon, Majmon, Husserl) spotykają się z zarzutem braku oryginalności. Zarzuty te są niewątpliwie obarczone antysemityzmem, dlatego należy poddać je krytyce.

dr Zdzisław Levin-Gałyński, / czerwiec 2009r.