Wśród żyjących obecnie kilkunastu milionów Żydów tylko kilkanaście procent zachowuje tradycyjny judaizm, zwany ortodoksyjnym. Bliski tradycji, a zarazem współczesnemu myśleniu, jest judaizm konserwatywny. Natomiast najbardziej liberalny jest judaizm reformowany, który odrzuca większość tradycyjnych form praktykowania pobożności. Zmierzając do zrównania pozycji kobiet i mężczyzn, zezwala on m.in. na sprawowanie funkcji rabinów przez kobiety. Wielu reformowanych rabinów popiera zawieranie małżeństw mieszanych, gdzie tylko jedno z małżonków jest Żydem. W latach dziewięćdziesiątych XX w. odbyło się wiele dyskusji na temat postawy wobec tzw. alternatywnych stylów życia. Należy jednak pamiętać, że mimo wielu podziałów, większość wyznawców judaizmu przyznaje się jednak do zasadniczych kategorii żydowskiej wizji świata wyrażonych w tradycji.

Historia judaizmu. Przymierze z Bogiem, czyli jak to się zaczęło

Korzenie judaizmu sięgają patriarchy Abrahama, który w początkach II tysiąclecia p.n.e. przybył wraz z rodziną z Mezopotamii do Kanaanu (teren dzisiejszej Palestyny). Tam w mieście Sychem zawarł przymierze z Bogiem. W zamian za wierność i wiarę Bóg obiecał Abrahamowi opiekę i ziemię Kanaan. Znakiem tego przymierza stało się obrzezanie.

Wnukiem Abrahama był Jakub, który miał dwunastu synów. Dali oni początek dwunastu plemionom, z których powstał naród izraelski. Jakub otrzymał imię Izrael i uważany jest za ojca narodu izraelskiego. Jego syn, Józef, został wysokim urzędnikiem w Egipcie, dokąd sprowadził ojca z braćmi. Przez prawie czterysta lat Żydzi cieszyli się tam pełną swobodą. Sytuacja zmieniła się jednak radykalnie w połowie XIII w. p.n.e., kiedy faraonem został Ramzes XII. Żydzi utracili wszelkie prawa i stali się niewolnikami. W tym czasie urodził się Mojżesz, który po 40 latach spędzonych na dworze faraona postanowił wyprowadzić Żydów z Egiptu do Ziemi Obiecanej (Kanaanu). Wyjście z niewoli egipskiej pod wodzą Mojżesza było, według Biblii, skutkiem bezpośredniej interwencji Boga, który na początku długiej, trwającej 40 lat wędrówki odnowił przymierze z Izraelitami. Na górze Synaj Mojżeszowi została objawiona Tora, której symbolem są dwie tablice z wyrytymi na nich Dziesięciorgiem Przykazań, czyli Dekalogiem. Odtąd Jahwe stał się jedynym Bogiem Żydów, którzy przyjęli na siebie misję narodu wybranego.

W historii judaizmu wyróżnia się dwa podstawowe okresy: judaizm biblijny, którego głównym źródłem wiedzy jest Biblia, oraz judaizm talmudyczny (pobiblijny) — ukształtowany w okresie działalności rabinów i opierający się na własnej literaturze rabinicznej, zwanej również talmudyczną.

Okres judaizmu biblijnego zaczyna się wraz z działalnością założyciela tej religii, Mojżesza, i trwa przez epokę Sędziów oraz Królów (Saula, Dawida, Salomona). Obejmuje on następujące wydarzenia: budowę przez Salomona Świątyni w Jerozolimie, podział państwa na południową Judę i północny Izrael, upadek Izraela w 722 r. p.n.e., działalność proroków, zdobycie Jerozolimy przez Nabuchodonozora II w 586 r. p.n.e. oraz niewolę babilońską, okres Drugiej Świątyni aż do jej zburzenia przez Tytusa w 70 r. n.e.

Wydarzenie to zapoczątkowało drugi okres w dziejach religii, zwany judaizmem talmudycznym lub pobiblijnym. Żydzi odsunęli na dalszy plan tak żywotne dla nich sprawy niepodległości, a skoncentrowali się na kwestiach indywidualnego stosunku do Boga. Duchowym ośrodkiem judaizmu, który zastępował zniszczoną Świątynię Jerozolimską, stał się wówczas „dom nauki” w Jawne, gdzie w 70 r. odtworzono kolegium zwane sanhedrynem (najwyższa rada religijna) i ostatecznie ustalono i zamknięto kanon, czyli zbiór świętych ksiąg, obowiązujący do dziś.

Grunt był przygotowany, bo od dawna istniały synagogi, modlitwy i błogosławieństwa, które sprawiały, że judaizm mógł funkcjonować poza Świątynią Jerozolimską. Stało się to jeszcze ważniejsze po 135 r., kiedy po krwawo stłumionym ostatnim powstaniu żydowskim, cesarz rzymski Hadrian wydał Żydom zakaz wstępu do Jerozolimy. Żydzi, wypędzeni ze świętego miasta, zostali zmuszeni do szukania schronienia w innych krajach oraz zorganizowania kultu bez możliwości składania ofiar w Świątyni.

Doktryna religijna judaizmu: Jahwe jedynym Bogiem Izraela

Judaizm jest religią monoteistyczną. Za jedynego Boga Żydzi uznają Jahwe (Jehowa). Imię to Biblia tłumaczy jako „jam jest, który jestem” (na polski tłumaczone jest jako Przedwieczny). Z czasem imię to uznano za tak święte, że nie wolno go było wymawiać. Zapisywano je spółgłoskami J, H, W, H, a przy czytaniu zastępowano słowem Adonai (Pan mój); zwyczaj ten utrzymał się do dzisiaj. Innymi określeniami Jahwe, używanymi w modlitwach są: El-Elion (Najwyższy), Sabaoth (Pan Zastępów), El-Szadaj (Wszechmocny), Elohim (Bóg).

Człowiek w judaizmie traktowany jest jako sługa i niewolnik Boga. Jednak ze względu na przymierze, które Bóg zawarł z narodem wybranym, kontakt Żydów z nim jest bardzo intymny.

Judaizm talmudyczny przyjmuje zasadę wolnej woli człowieka oraz uznaje zapłatę za wszelkie czyny, zarówno w życiu doczesnym, jak i przyszłym. Żydzi oczekują nadal na przyjście Mesjasza z rodu Dawida, który wybawi swój lud i ustanowi swoje królestwo na całej ziemi. Przyjście Mesjasza ma przynieść Żydom zarówno kres cierpienia i tułaczki Izraela, jak też kres niesprawiedliwości i początek powszechnego pokoju.

Według tradycji rabinicznej, wieczne zbawienie nie jest zarezerwowane wyłącznie dla Żydów. „Świata przyszłego” (życia wiecznego) dostąpić mają wszyscy sprawiedliwi (pobożni) pośród narodów świata, którzy przestrzegać będą tzw. rabinicznego minimum siedmiu przykazań, tj.: zakazu bałwochwalstwa, bluźnierstwa, zabijania, kradzieży, przestępstw seksualnych, jedzenia części żywego zwierzęcia oraz nakazu wymierzania sprawiedliwości sądowniczej.

Znawca Judaizmu Stanisław Krajewski w następujący sposób opisuje bliskość Żydów z Bogiem: Bliskość ta wynika z Przymierza. Obowiązuje ono obie strony. Mimo całej dysproporcji między człowiekiem a Bogiem, dzięki Przymierzu możliwe jest nie tylko oczekiwanie na opiekę, proszenie o wstawiennictwo, dziękczynienie, ale także stawianie Bogu wymagań. […] Ta postawa może dochodzić aż do granicy buntu wobec Boga, któremu zarzuca się nie wypełnianie obietnic. Skrajne przeżycie porzucenia przez Boga, jak to się zdarzyło podczas wojennej Zagłady Żydów, skłania niektórych myślicieli religijnych do przyjęcia, że obok wiary, wierności Bogu, była uprawniona postawa „świętej niewiary”.