Sytuacja Żydów w czasie wojen 1918-1920

 Wielu Żydów odegrało poważną rolę w walce o niepodległość Polski w 1918, niektórzy przyłączyli się do oddziałów organizowanych przez Józefa Piłsudskiego. Jednak spora część społeczności zdecydowała się zachować neutralność, w obawie przed zaangażowaniem się po jednej ze stron, co mogło zaowocować późniejszymi prześladowaniami. Nastąpiły one i tak, w czasie wojny domowej w Rosji, wojny polsko-ukraińskiej i polsko-sowieckiej.

Tuż po zakończeniu I wojny światowej, na Zachodzie pojawiły się pogłoski o masowych pogromach antyżydowskich w Polsce. W odpowiedzi na nie amerykański prezydent Woodrow Wilson wysłał oficjalną komisję pod przewodnictwem Henry’ego Morgenthau’a Seniora, która miała zbadać tę sprawę. Wyniki pracy komisji opublikowano 3 października 1919 roku w tzw. raporcie Morgenthau’a. Raport stwierdził, że w okresie od listopada 1918 do sierpnia 1919, na terenach polskich miało miejsce osiem większych ekscesów antyżydowskich w Kielcach, Lwowie, Pińsku, Lidzie, Wilnie, Kolbuszowej, Częstochowie i Mińsku. Za najkrwawsze epizody uznał raport rozruchy antyżydowskie we Lwowie 21-23 listopada 1918 gdzie zabito 72 Żydów i w Wilnie, gdzie 19-21 kwietnia 1919 żołnierze polscy rozstrzelali 43, a według innych źródeł (Norman Davies) 65 Żydów, częściowo w czasie walk w mieście, częściowo w wyniku samosądów, które nastąpiły po opanowaniu miasta przez Polaków. Raport zwrócił uwagę na naruszenia prawa przez żołnierzy polskich w czasie zajść w Wilnie, wypadki rabunku, gwałtu i egzekucji bez sądu, ale wskazał na wojenne warunki tych wydarzeń (w mieście trwały nadal walki z bolszewikami) oraz uwolnił dowództwo sił wkraczających do Wilna od zarzutów kierowania tymi zajściami. Inny charakter miała masakra w Pińsku, gdzie po wkroczeniu wojsk polskich, na rozkaz dowódcy zaaresztowano 75 uczestników zebrania miejscowych syjonistów, po czym 35 z nich rozstrzelano bez sądu. W sumie śmierć poniosło w nich ok. 280 osób. Według raportu główną przyczyną zajść był rozpowszechniony w byłym zaborze rosyjskim antysemityzm ludności cywilnej i żołnierzy – głównych sprawców ekscesów. Raport podkreślił, że władze polskie – wojskowe i cywilne – nie były inicjatorem zajść, przeciwnie, starały się je poskromić.
 
„Dz.U. 1927 nr 23 poz. 175 Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 9 marca 1927 r. w sprawie utworzenia gmin wyznaniowych żydowskich na obszarze powiatów: białostockiego, bielskiego i sokólskiego województwa białostockiego. http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU19270230175
 
„Dz.U. 1920 nr 110 poz. 728 Traktat między Głównymi Mocarstwami sprzymierzonymi i stowarzyszeniami a Polską, podpisany w Wersalu dnia 28 czerwca 1919 r. http://isip.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU19201100728
 
„Dz.U. 1921 nr 44 poz. 267 Ustawa z dnia 17 marca 1921 r. – Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU19210440267
 
Żydowskie partie polityczne
 
Mniejszość żydowska w II Rzeczypospolitej była bardzo podzielona pod względem politycznym. Jeszcze przed odzyskaniem niepodległości powstało szereg stronnictw często o charakterze ponadpaństwowym których działacze spotykali się na międzynarodowych kongresach. Najlepszym przykładem tego typu ugrupowania była Organizacja Syjonistyczna. Wśród partii żydowskich zaczynając do prawej strony sceny politycznej wyróżniamy: Związek Izraela (Agudas Isroel) popularnie nazywany Agudą, kierujący się zasadami religijnymi i silnie popierający obóz piłsudczykowski; Organizację Syjonistyczną cieszącą się największą liczebnością i poparciem, ale podzieloną zarówno pod względem terytorialnym jak i ideologicznym na szereg central i frakcji (trzy główne frakcje polityczne to Et Libnoth – „Czas Budować”, Al Hamiszmar – „Na Straży” i Syjoniści-Rewizjoniści); Organizację Syjonistów Ortodoksów „Mizrachi”; Syjonistyczną Partię Pracy Hitachdut; Niezależną Żydowską Socjalistyczną Partię Robotniczą „Robotnicy Syjonu” (Poalej Syjon Prawica). Do partii centrowych zalicza się Żydowską Partię Ludową (fołkiści) odrzucającą postulat budowy państwa żydowskiego w Palestynie i koncentrującą się na uzyskaniu uprawnień autonomicznych w Polsce. Na lewicy znajdował się umiarkowany Powszechny Żydowski Związek Robotniczy Bund oraz skrajnie radykalne: Żydowska Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza „Robotnicy Syjonu” (Poalej Syjon Lewica) i Kombund. Ostatnią grupę partii żydowskich stanowiły organizacje skupiające zwolenników asymilacji z Polakami jak Związek Polaków Wyznania Mojżeszowego Wszystkich Ziem Polskich i Związek Żydów Uczestników Walk o Niepodległość Polski. Wszystkie stronnictwa żydowskie prowadziły także szeroko zakrojoną działalność społeczną i kulturalną, wydawały liczną prasę w znacznej części w języku polskim. Do najwybitniejszych żydowskich działaczy partyjnych należeli: z Agudy – Abraham Mordechaj Alter, Meir Szapira i Abraham Perlmutter; z Organizacji Syjonistycznej – Maksymilian Hartglas, Leon Reich, Ozjasz Abraham Thon i Izaak Grünbaum; z Żydowskiej Partii Ludowej – Nojach Pryłucki i Dawid Nomberg; z Bundu – Wiktor Alter, Henryk Ehrlich, Szmul Zygelbojm i Maurycy Orzech; z Poalej Syjon Lewicy – Natan Buchsbaum, Lewi Lewin-Epstein, Nuchim Rafałkes i Jakub Witkin.
 
Kultura polska i żydowska
Niepodległą Polskę zamieszkiwała duża społeczność żydowska – w 1921 było 2845,4 tys. osób wyznających judaizm, co stanowiło 10,5% populacji. W 1931, zgodnie z danymi z Narodowego Spisu Ludności, II RP zamieszkiwało 3113,9 tys. Żydów (statystyki bazowały na deklaracji wyznawanej religii), co stanowiło 9,8% ogółu. Prawie 1/4 z nich mieszkała w pięciu miastach: Warszawie (352,6 tys.; więcej Żydów mieszkało tylko w Nowym Jorku), Łodzi (202 tys.), Wilnie, Krakowie, Lwowie. Największy udział ludności żydowskiej według powiatów był w 1939 r. w Białymstoku (43% ludności), Lublinie (34,7%), Łodzi (33,5%), Radomiu (32,3%), Lwowie (32%)[66], Warszawie (31%), Wilnie (28,2%), Krakowie (25,8%), a najmniejszy w powiatach zachodnich, gdzie nie przekraczał 1% ogółu mieszkańców.
 
Odsetek ludności żydowskiej w miejskich ośrodkach w danych województwach, II RP w 1939 r.
 
województwo
 
poleskie - 49,2%
 
wołyńskie - 49,1%
 
lubelskie - 42,9%
 
nowogródzkie - 42,6%
 
białostockie - 38,7%
 
stanisławowskie - 34,8%
 
warszawskie - 34,7%
 
tarnopolskie - 34,7%
 

Biorąc pod uwagę przyrost naturalny i emigrację, 1 września 1939 w Polsce mieszkało 3 474 000 Żydów. Byli oni skupieni głównie w dużych i mniejszych miastach: 77% żyło w miastach, a 23% na wsiach. W czasie roku szkolnego 1937/1938, w Polsce było 226 szkół podstawowych i 12 średnich z językami wykładowymi jidysz lub hebrajskim. Żydowskie partie polityczne, takie jak Bund czy syjonistyczne ugrupowania prawicowe i lewicowe były reprezentowane w Sejmie, jak również w organach władz samorządowych.
 
Rozwijało się dynamicznie życie kulturalne. Pojawiło się wiele żydowskich publikacji, funkcjonowało ponad 116 czasopism. Autorzy piszący w jidysz (najbardziej znany Isaac Bashevis Singer), zyskiwali międzynarodowe uznanie (Singer w 1978 otrzymał literacką Nagrodę Nobla). Inni twórcy – żydowscy lub będący takiego pochodzenia, tacy jak Bruno Schulz, Julian Tuwim, Jan Brzechwa czy Bolesław Leśmian wnieśli znaczący wkład w rozwój literatury polskiej początku XX wieku. Wybitnym wychowawcą i pisarzem był Janusz Korczak. Nie do przecenienia jest rola jaką w rozwoju kultury polskiej odegrali księgarz i wydawca Jakub Mortkowicz oraz Mieczysław Grydzewski, twórca Wiadomości Literackich – najpoważniejszego tytułu polskiej krytyki literackiej. Rozwijał się także teatr jidysz – w Polsce funkcjonowało 15 teatrów i grup teatralnych. W Warszawie miała swoją siedzibę najwybitniejsza żydowska trupa teatralna – Trupa Wileńska (jej pierwsze przedstawienie, Dybuk miało miejsce w 1920). Natomiast założony w 1912 roku w Białymstoku Teatr Habima, jest obecnie Żydowskim Teatrem Narodowym w Tel Awiwie. W Polsce produkowano filmy w języku jidysz, np. At chet, Der Dibuk, Freylikhe kabtsonim, Mamele. Wielu żydowskich filmowców kręciło także filmy w języku polskim, np. Aleksander Hertz, Aleksander Ford, Józef Lejtes. Julian Tuwim i Marian Hemar pisali teksty dla teatrzyków rewiowych. Konrad Tom był reżyserem i aktorem, ale także autorem szmoncesu Sęk, wykonywanego po wojnie przez Kabaret Dudek. „Przedwojenne ustawodawstwo dotyczące gmin żydowskich w Polsce
 
Żydzi w Polsce międzywojennej tworzyli najliczniejszy niechrześcijański związek religijny, zorganizowany w 818 gminach wyznaniowych z około 1600 duchownymi będącymi na etatach gmin.
 
Pierwszym dokumentem normatywnym dotyczącym wyłącznie terenów byłego Królestwa Kongresowego, był dekret Naczelnika Państwa z 7 lutego 1919r.: „O zmianach w organizacji gmin wyznaniowych żydowskich na terenie byłego Królestwa Polskiego” [Dziennik Praw Państwa Polskiego z 1919r., Nr 14, poz. 175]. Nie był to zupełnie nowy akt prawny, ale to nowelizacja rozporządzenia niemieckich władz okupacyjnych z 1916r.Wydane w latach 1925-1927 przez rząd akty prawne rozciągnęły moc obowiązywania dekretu Naczelnika Państwa na pozostałe województwa. Dnia 5 kwietnia 1928r. ogłoszono tekst jednolity ustawy zajmującej się ustrojem gmin żydowskich w Polsce z wyłączeniem województwa śląskiego. Ustawę uzupełniono dwoma rozporządzeniami wykonawczymi Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego z dnia 24 października 1930r., ustalającymi regulaminy wyborcze dla organów gmin (rad i zarządów), wyboru rabinów i podrabinów oraz z dnia 9 września 1931r. normujące gospodarkę finansową gmin [Dz. U. RP 1930, Nr 75, poz. 592 i 593, oraz Dz. U. RP 1931r., Nr 89, poz. 698].Zgodnie z ustawą z 5 kwietnia 1928r., wszyscy Żydzi (stosowano wyznacznik wyznania), mieszkańcy Rzeczypospolitej tworzyli Związek Religijny, złożony z gmin wyznaniowych, z Radą Religijną na czele. Instytucja Rady Religijnej, która miała stanowić, na wzór innych wyznań, naczelny organ reprezentacyjny społeczności żydowskiej w Polsce, nie została jednak powołana do życia. Poszczególne gminy miały charakter korporacji (posiadały osobowość prawną) o charakterze publiczno – prawnym, a kompetencje gminy zostały ograniczone do wykonywania zadań wyłącznie religijnych, a w szczególności do: organizowania i utrzymania rabinatu, zakładania i utrzymania synagog, domów modlitwy, łaźni rytualnych i cmentarzy, czuwania nad religijnym wychowaniem młodzieży i troszczenia się o dostarczenie koszernego mięsa. Poza tym, gmina miała prawo zajmować się udzielaniem pomocy dobroczynnej ubogim Żydom, zarządzaniem fundacjami, których celem była pomoc oraz zakładanie instytucji dobroczynnych.Zwierzchni nadzór nad żydowskimi gminami wyznaniowymi sprawował minister Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, a tzw. II instancji – wojewoda. Nadzór bezpośredni nad gminami wyznaniowymi sprawował miejscowy starosta powiatowy. W Polsce międzywojennej prawo traktowało Żydów jako grupę wyznaniową, całkowicie pomijając aspekt narodowościowy – członkami gminy (na zasadzie przymusowej) byli wszyscy mieszkańcy wyznania mojżeszowego. Według ustawodawstwa Żydzi tworzyli jako całość „towarzystwo religijne” o charakterze publiczno-prawnym, które składało się z gmin wyznaniowych. Kompetencje gmin były przy tym poważnie ograniczone, natomiast nadzór państwa silnie rozwinięty”. „ Dz.U. 1928 nr 52 poz. 500
 
Rozporządzenie Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego z dnia 5 kwietnia 1928 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej o uporządkowaniu stanu prawnego w organizacji gmin wyznaniowych żydowskich na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej z wyjątkiem województwa śląskiego. http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU19270230175 Do grup wyznaniowych prawnie uznanych w Drugiej Rzeczypospolitej zaliczano wyznania: rzymskokatolickie, greckokatolickie, ewangelicko-augsburskie, staroobrzędowcy, prawosławne, judaistyczne, islamskie oraz karaimskie2. Uznanie przez państwo odmienności etnicznej czy religijnej wywołało potrzebę przygotowywania odrębnych aktów prawnych dla poszczególnych mniejszości.Poszanowanie wolności i swobody w funkcjonowaniu mniejszości narodowych i wyznaniowych nakładały na Polskę ustawy międzynarodowe (m.in. traktat wersalski) 3, z których inkorporowano szereg praw do konstytucji marcowej uchwalonej w 1921 roku.Konstytucja dawała prawo do zrzeszania się, umożliwiając obywatelom polskim należącym do mniejszości narodowych lub wyznaniowych tworzenie zakładów dobroczynnych, religijnych. Drugi Powszechny Spis Ludności z Dnia 9.12.1931 roku. http://statlibr.stat.gov.pl/exlibris/aleph/a18_1/apache_media/VUNVGMLANSCQQFGYHCN3VDLK12A9U5.pd

Umacnianie się antysemityzmu
Indeks studenta Uniwersytetu Warszawskiego narodowości żydowskiej z 1934 z ostemplowanym miejscem w getcie ławkowym
Prześladowanie Żydów w Polsce nasilało się w początkowych i końcowych latach II RP. Nie byli oni najczęściej postrzegani jako prawdziwi Polacy, zwłaszcza przez osoby o poglądach nacjonalistycznych, którym politycznego poparcia udzielały koła endeckie.
 
Już przed wybuchem I wojny światowej endecja i jej główny przywódca – Roman Dmowski uważali, iż wszelkie mniejszości narodowe stoją na przeszkodzie integracji Polski i jej ponownego zjednoczenia, ponieważ nie wykazują one polskiej świadomości narodowej. Po odzyskaniu niepodległości Dmowski głosił, iż narody, które nie poddadzą się asymilacji doprowadzą do upadku państwa, które nie będzie mogło ustanowić silnej władzy centralnej.
 
Sytuacji nie polepszało to, że Żydzi żyli w dużych skupiskach (co uniemożliwiało asymilację), a także to iż np. ok. 85% Żydów określało hebrajski lub jidysz jako swój język ojczysty. Ich sytuacja polepszyła się w czasie rządów autorytarnych marszałka Józefa Piłsudskiego (1926-1935), który sprzeciwiał się antysemityzmowi (opowiadał się za ocenianiem obywateli według kryterium zasług dla kraju, a nie narodowości). Szczególnie polscy Żydzi cenili sobie rządy popieranego przez Piłsudskiego liberalnego Kazimierza Bartla. Jednak z wielu powodów, włączając w to Wielki kryzys, ich sytuacja nigdy nie była satysfakcjonująca. Z kolei w 1933 w Przewrotach Dmowski określił mniejszość żydowską jako najcięższe dla niej [Polski] zagadnienie. Sytuacja mniejszości pogorszyła się po śmierci marszałka, którą większość Żydów odebrała jako tragedię.
 
Po odejściu Piłsudskiego, nasiliły się dyskryminacja akademicka (numerus clausus wprowadzony w 1937), antyżydowskie zajścia i półoficjalne lub nawet oficjalne antysemickie wypowiedzi przedstawicieli władz państwowych. W 1937 związki zawodowe polskich lekarzy i prawników wprowadziły przepis w swoich statutach, że przyjmowani będą jedynie chrześcijanie. W latach 1935-1937 97 Żydów zostało zabitych, a ok. 500 odniosło obrażenia w zajściach antysemickich. Celem przemocy były wielokrotnie żydowskie sklepy, z których wiele zostało splądrowanych. Wiązało się to z bojkotem ekonomicznym, który w połączeniu z Wielkim kryzysem przyczynił się do obniżenia poziomu życia Żydów w Polsce (który był jednym z najniższych spośród wspólnot żydowskich na świecie).
 
W przededniu II wojny światowej w Polsce mieszkała ogromna mniejszość żydowska, jednak biedniejsza i słabiej zintegrowana z innymi obywatelami niż ci zamieszkujący kraje Zachodniej Europy.
 

/żródło: wikipedia/