966-1385

Pierwszymi, historycznie poświadczonymi Żydami na ziemiach polskich byli handlarze niewolników słowiańskich z X wieku, którzy dostarczali ich do Europy Zachodniej, a także krajów arabskich. Szlak ich wędrówek przebiegał na wschodzie przez Kijów, Itil, Morze Kaspijskie i Bucharę, na zachodzie przechodząc przez Śląsk. Jeden z nich, Ibrahim ibn Jakub, kupiec sefardyjski z kalifatu Kordowy, w 966 pozostawił pierwszy historyczny opis państwa Polan Mieszka I.

Najstarsza stała żydowska wspólnota w Przemyślu na terenie Grodów Czerwieńskich, została wspomniana około 1050-1070 roku przez żydowskiego nauczyciela Jehudę ha-Kohena z Moguncji, który napisał, że wszystkich jej mieszkańców uprowadzili nieznani napastnicy.

Pierwsza wzmianka o żydach w Polsce pochodzi z XI wieku, z kroniki Kosmasa. Pisał on o pierwszej migracji Żydów do Polski i Węgier z Czech, która miała miejsce w czasie przygotowań do pierwszej wyprawy krzyżowej w latach 1096-1098. Dołączyły do nich także grupy Żydów z dawnego państwa Chazarów, koczowniczego ludu pochodzenia tureckiego, którego część przeszła na judaizm, tzw. żydzi chazarscy wypędzani z Kijowa w latach 1113-1158.

Książę Mieszko III niejednokrotnie się u nich zapożyczał i oddał w dzierżawę cła oraz mennicę. Świadczy o tym m.in. seria brakteatów, wybitych w 1181 roku dla księcia z napisami w języku hebrajskim, a także w języku polskim/knaan literami hebrajskimi.

W 1187 roku, po serii pogromów związanych z wyprawami krzyżowymi, dotarła na Śląsk niewielka ilość żydowskich osadników zakładając pierwsze stałe osady żydowskie, np. w Tyńcu Małym (1150), Bolesławcu (1190), czy dzisiejszej części Wrocławia – Sokolnikach (o czym świadczy najstarsza zachowana macewa na kirkucie we Wrocławiu – kamień nagrobny Dawida, syna Sar Szaloma, zmarłego 4 sierpnia 1203). W 1227 roku w Bytomiu pojawiają się po raz pierwszy Żydzi-chłopi, zajmujący się rolnictwem. W Wielkopolsce Żydzi zakładają pierwszą wieś Żydowo (1205) w pobliżu Gniezna oraz Żydowo koło Kalisza (1213), a w roku 1237 gminę wyznaniową w Płocku na Mazowszu.

 W 1264 książę kaliski Bolesław Pobożny wydał dla Żydów mieszkających w jego księstwie statut kaliski, będący zagwarantowaniem ich praw, których władca wyjął spod jurysdykcji miejskiej i bezpośrednio poddał sądom książęcym. Statut potwierdzał też wolność handlu i finansów. Był bezprecedensowym aktem prawnym na tle ówczesnej Europy, gdyż nie określał wysokości lichwy – procentu od pieniędzy pożyczanych przez Żydów, którzy jako nie-chrześcijanie, jedyni mieli prawo pożyczać „na procent”.

W 1334 roku król Polski Kazimierz III Wielki potwierdził, a w 1364 rozszerzył postanowienia statutu kaliskiego na całe Królestwo Polskie.  Kiedy Polacy w wojnie o Księstwo Halicko-Włodzimierskie w 1349 roku zajęli Lwów i Przemyśl, zastali tam dwie gminy żydowskie, do których prawdopodobnie należeli Żydzi pochodzący ze wschodu, z Kijowa[8]. W 1368 Kazimierz Wielki mianował pierwszym żupnikiem żupy krakowskiej swojego żydowskiego bankiera Lewkę. Kazimierz był szczególnie przyjazny Żydom i jego rządy uważane są za okres ich wielkiej pomyślności, co sprawiło, że uzyskał przydomek Króla chłopów i Żydów.
Do końca XIV wieku do Austrii, Czech, Węgier, a także Polski napłynęła fala uchodźców żydowskich z Anglii (wszystkich 16511 wypędzono stamtąd w 1290 r.), Niemiec (pozostała tam jedna gmina we Frankfurcie nad Menem), Czech (pozostał jeden kahał w stolicy) i Francji (w latach 1306-1372-1394 Żydzi zostali stamtąd całkowicie usunięci). Było to spowodowane rozprzestrzenianiem się epidemii dżumy, o wywołanie której oskarżano Żydów w tych krajach.

Podobne zajścia miały miejsce również we Wrocławiu, gdzie wypędzono Żydów z powodu głodu w 1319 roku, oraz w Krakowie, gdzie w 1339 roku spalono na stosie 13 Żydów skazanych za zbezczeszczenie hostii. Pomimo tych wystąpień wzrastała liczba gmin żydowskich, gdyż ci, wraz z Niemcami, zasiedlali wyludnione po najazdach mongolskich polskie miasta. Początkowo zajmowali się głównie handlem i rzemiosłem, rywalizując z niemieckimi i polskimi mieszczanami, którzy zaczęli organizować się w cechy rzemieślnicze. W kolejnych latach Żydzi eliminowani byli z rzemiosła i zmuszeni byli zająć się bankowością oraz pożyczaniem pieniędzy.
1385-1505
W 1388 król Władysław Jagiełło rozszerzył postanowienia statutu kaliskiego na całe Wielkie Księstwo Litewskie. W tym czasie pojawiły się w Polsce pierwsze prześladowania Żydów wywołane m.in. oskarżeniami profanacji hostii i posługiwanie się krwią chrześcijańską w celach religijnych. Pomimo tego, że kwestie takie były na porządku dziennym na zachodzie Europy, władcy polscy nie przeciwdziałali takim prześladowaniom, często inspirowanym przez duchowieństwo. W 1399 np. posądzono Żydów poznańskich o profanację hostii.
 
W 1454 nastąpiło przyznanie statutów nieszawskich przez króla Kazimierza Jagiellończyka – pod naciskiem szlachty, władca zmuszony był cofnąć część praw przyznanych Żydom. Kolejni królowie prowadzili podobną, niekonsekwentną politykę względem Żydów.
W latach 1495-1501 Żydzi zmuszeni byli do emigracji z Litwy przez wielkiego księcia litewskiego Aleksandra Jagiellończyka, co było elementem politycznej gry o tron Polski. Zezwolił im na powrót, pod warunkiem obietnicy wystawienia 1000 zbrojnych jeźdźców w wypadku wojny.
1505-1572
Na początku XVI wieku do Rzeczypospolitej ściągali Żydzi, wygnani z Hiszpanii, Portugalii, Niemiec, Austrii i Czech. W połowie XVI wieku na ziemiach polskich żyło już ok. 80 proc. światowego żydostwa. Gwałtowny rozwój kultury i sztuki żydowskiej na ziemiach polskich sprawił, że Polska stała się wtedy centrum świata żydowskiego.

Najbardziej pomyślny okres w dziejach Żydów polskich to jednak panowanie króla Zygmunta I Starego, który starał się ich ochraniać, a często i wyróżniać zasłużonych wyznawców judaizmu. Np. w 1525 pierwszy Żyd został uszlachcony przez króla[20], a w 1534 król Zygmunt zniósł prawo, nakazujące Żydom noszenie wyróżniającego ich ubioru. W 1547 w Lublinie została otwarta pierwsza żydowska drukarnia. W czasie wojny litewsko-rosyjskiej 1558-1570, po zdobyciu Połocka przez wojska moskiewskie w 1563 car Iwan Groźny rozkazał utopić w Dźwinie wszystkich żydowskich mieszkańców tego miasta.

Zygmunt II August kontynuował tolerancyjną politykę swojego ojca, m.in. nadając Żydom autonomię w dziedzinie administracji komunalnej. W 1567 miało miejsce ufundowanie pierwszej jesziwy. Tolerancyjna polityka władców Polski przyczyniła się do tego, że Polskę określano jako niebo dla szlachty, czyściec dla mieszczan, piekło dla chłopów i raj dla Żydów[22]. W 1568 Zygmunt II August wystawił serię przywilejów de non tolerandis Christianis dla miast żydowskich, zakazujących chrześcijanom wstępu m.in. na Kazimierz  i do żydowskiej dzielnicy w Lublinie.

W okresie XI-XVII w. do Polski napływała ludność żydowska uchodząca przed prześladowaniami z Zachodu, tworząc w miarę upływu czasu największe skupisko Żydów w Europie – na początku XVI w. ich liczba szacowana jest na ziemiach polskich i litewskich na 10–24 tys. , na przełomie XV i XVI w. było ich w Rzeczypospolitej ok. 150 tys. (2 proc. ogółu mieszkańców), a w 1600 r. już 300 tys. Inne szacunki mówią o 80-100 tys. Żydów na początku XVII w. i 200 tys. w połowie tego stulecia.