Pojęcie antysemityzmu
Wbrew nazwie, która mogłaby wskazywać uprzedzenie do wszystkich ludzi pochodzenia semickiego, antysemityzm używany jest wyłącznie jako określenie wrogości do Żydów. Jako pierwszy nazwy "antysemityzm" użył niemiecki dziennikarz Wilhelm Marr  w 1879 r. W XIX i 1 poł. XX wieku miało charakter pozytywny lub neutralny, nierzadko funkcjonowało jako samookreślenie osób i środowisk o poglądach antysemickich. Po doświadczeniach holocaustu, którego przyczyną był radykalny antysemityzm hitleryzmu określenie to nabrało pejoratywnego charakteru. Współcześnie niewiele osób przyznaje się do poglądów antysemickich, a określenie to uważane jest za obraźliwe.

Historia
 
Antysemityzm w starożytności
 
Antysemityzm w kręgu kultury hellenistycznej i rzymskiej
 
Geneza antysemityzmu i jego najwcześniejsze przejawy są przedmiotem sporów. Według Petera Schafera przesądy antysemickie mają swój początek w Egipcie; oprócz motywów ekonomicznych i obyczajowych dużą rolę odgrywało odrzucenie żydowskiego monoteizmu oraz zakaz "bałwochwalstwa", czyli kultu bogów pogańskich. W jednym z najdawniejszych pism antysemickich egipski kapłan Manethon przedstawia Izraelitów jako potomków wypędzonych z Egiptu trędowatych. Podobną niechęć budzili Żydzi w Grekach, którzy uważali ich za barbarzyńców nie poddających się z powodu zasad religijnych hellenizacji. Najjaskrawszym przejawem uprzedzeń były rozruchy w Aleksandrii w r. 38 n.e., w wyniku których zginęły tysiące Żydów. Pisarz grecki, Apion był autorem pamfletów antyżydowskich, znanych z polemiki Józefa Flawiusza. Powtórzył on m.in. znaną wcześniej legendę o tym, że Żydzi czczą głowę osła (onolatria) i corocznie składają ofiarę z Greka rzucając klątwę przeciwko wszystkim Grekom. Motywy antyżydowskie pojawiły się w wielu pismach autorów rzymskich (m.in. Juwenala, Tacyta). Tacyt określił Żydów jako lud nienawidzący całą resztę ludzkości i przypisał to ich religii. Walka o odzyskanie niepodległości nasiliła konflikty między Żydami i Rzymianami. Najbardziej wrogi judaizmowi cesarz Hadrian zakazał obrzezania. Po powstaniu Bar-Kochby nakazał wypędzenie i zakazał wstępu Żydom do Jerozolimy, a ziemiom żydowskim nadał nową nazwę: Palestyna – oraz poświęcił Świątynię Jerozolimską Jupiterowi. Wiele posunięć władz rzymskich wymierzonych w Żydów wiązało się z obawami przed prozelityzmem chrześcijan, którzy byli początkowo uważani za żydowską sektę.
 
Nowy Testament wspomina o edykcie Klaudiusza nakazującym wszystkim Żydom opuszczenie Rzymu (Dzieje Apostolskie 18:2). Swetoniusz w swojej biografii władcy (ok. 120 n.e.) pisał o tym samym dekrecie wydanym prawdopodobnie ok. 49 r. ne., zaś powodem podanym przez tego rzymskiego historyka miały być zamieszki związane z Chrestosem  (co można odczytać jako odniesienie do Chrystusa), jednakże dokładne powody wydania edyktu nie są znane. Z Nowego Testamentu można wnioskować, że do ok. 60 r. ne. Żydzi rzymscy nie prowadzili sporów z chrześcijanami (Dzieje 28:21-22).
 
Antysemityzm wczesnochrześcijański
 Obraz przedstawiający rzekomy mord rytualny, autorstwa K. de Preveta. Katedra w Sandomierzu: Centralna część obrazu – Żydzi toczą krew niemowlęcia umieszczonego w beczce nabitej gwoździami, poniżej poćwiartowane dziecko, którego członkami karmiony jest pies, u góry po lewej stronie postać z nożem pochylająca się nad nagim niemowlęciem, na dole po prawej stronie Żyd kusi dziecko.
Konflikt między uczniami Jezusa i faryzeuszami wkrótce doprowadził do wzajemnych oskarżeń i wrogości. Znalazły one odzwierciedlenie w Nowym Testamencie i pismach wczesnochrześcijańskich. Należy przy tym zaznaczyć, że pomimo licznych wypowiedzi przeciwko odrzucającym chrześcijaństwo wyznawcom judaizmu, Ewangelie oraz listy apostolskie podkreślają wartość i niezmienność Prawa żydowskiego oraz pierwszeństwo Żydów w stosunku do pogan w misji zbawczej Jezusa Chrystusa.
 
Pierwsze oskarżenie Żydów o bogobójstwo – spowodowanie śmierci Chrystusa – zostało wyrażone przez Melito, biskupa Sardes w 167 roku. Legalizacja chrześcijaństwa przez cesarza Konstantyna (edykt mediolański w 313) i ustanowienie go religią państwową przez cesarza Teodozjusza (edykt tesaloński w 380) spowodowało, że stosunek chrześcijan do judaizmu stopniowo stawał się stosunkiem państwa do Żydów. Cesarz Konstantyn zakazał m.in. konwersji chrześcijan na judaizm. Położenie Żydów pogarszały antyżydowskie pisma i homilie autorstwa nauczycieli Kościoła z IV w. (m.in. świętych Hieronima, Grzegorza z Nysy, Hilarego z Poitiers, Jana Chryzostoma).
 
Kodeks Teodozjusza z 439 określał upośledzony pod względem prawnym status Żydów, potwierdzony później przez kodeks Justyniana (Servitus Judaeorum). Sankcjonował szykany, np. zamykanie synagog, odbierał znaczenie zeznaniom Żydów w sporach z chrześcijanami, ale też gwarantował prawa do odrębności religijnej, autonomię sądowniczą oraz prerogatywy obywatelskie.
 
W Syrii w 415 w wyniku oskarżeń o mord rytualny fala rozruchów doprowadziła do spalenia lub konfiskaty wielu synagog, konfiskaty majątków Żydów oraz przymusowej konwersji na chrześcijaństwo pod groźbą wypędzenia. Kulminacja prześladowań na Wschodzie nastąpiła za panowania cesarza Herakliusza. Antyżydowskie prawa wprowadzono także w państwach zachodniochrześcijańskich VI i VII wieku. Synody w Orleanie, Elvirze, Toledo (681, 694, 697) ustanawiały szereg restrykcji, dotyczących relacji żydowsko-chrześcijańskich, zalecały również przymusową konwersję oraz odbieranie Żydom dzieci i wychowywanie ich jako chrześcijan. Często prześladowania występowały w wyniku tzw. dysput, w których brali udział duchowni chrześcijańscy oraz zmuszeni do tego rabini. Po dyspucie w 1239 papież Grzegorz IX nakazał spalić księgę Talmudu.
 
Antysemityzm w średniowieczu
 
Aż do XI w. w Europie Zachodniej obie wspólnoty żyły obok siebie bezkonfliktowo[10]. Następowała umiarkowana obustronna asymilacja kulturowa i językowa. Kościelni dostojnicy protestowali przeciwko uczestnictwu chrześcijan w żydowskich świętach oraz Żydów w czasie mszy. Żydzi przejmowali chrześcijańskie imiona, a chrześcijańscy uczeni pobierali nauki u żydowskich mistrzów.
 
Pierwsze informacje o wydzielonych osiedlach żydowskich pochodzą z XI w., wtedy też dochodzi do pierwszych wypędzeń (Rouen, Orlean, Limoges i Moguncja). Nasilenie prześladowań Żydów wiązało się z wyprawami krzyżowymi. Był to masowy ruch religijny wykluczający współpracę pomiędzy chrześcijanami a Żydami, którzy znaleźli się w sytuacji wroga obwinianego o śmierć Chrystusa. Podniecenie tłumów podczas pierwszej krucjaty w 1096 doprowadziło do śmierci tysięcy Żydów i zagłady licznych społeczności żydowskich, zwłaszcza w miastach nadreńskich. Także szturm krzyżowców na Jerozolimę w 1099 zakończył się spaleniem żywcem zamkniętych w synagogach Żydów. Później pogromy żydowskie wybuchały cyklicznie. Często jedynym sposobem uratowania życia był chrzest. W czasie drugiej wyprawy krzyżowej (1147–1149) nastąpiło nasilenie propagandy antyżydowskiej przedstawiającej naród żydowski jako odwiecznego wroga chrześcijan.
 
Również w połowie XII wieku pojawiły się oskarżenia o rytualne spożywanie krwi chrześcijańskich dzieci. Pierwsze odnotowane w Europie miało miejsce w Norwich w 1144. Tylko interwencja szeryfa uratowała miejscowych Żydów. Zamordowany William z Norwich stał się lokalnym świętym. Wydarzenia te przyczyniły się do utrwalenia antyżydowskich stereotypów. W XII w. w Anglii dochodzi do jeszcze trzech takich incydentów (Gloucester 1168, Bury St. Edmunds 1181 i Winchester 1192), obywa się jednak bez ofiar czy formalnego procesu. W 1171 we francuskim mieście Blois samo oskarżenie o wrzucenie ciała dziecka do wody (choć samego ciała nie odnaleziono) spowodowało proces, uwięzienie i spalenie 31 przedstawicieli miejscowej gminy żydowskiej. W grudniu 1239 zostało zamordowanych pięcioro dzieci młynarza mieszkającego w okolicy Fuldy (Hesse-Nassau). Oskarżeni o ich śmierć Żydzi na torturach przyznali się do morderstw i użycia krwi w celach leczniczych. W wyniku samosądu zamordowano 34 Żydów. Cesarz Fryderyk II zwołał dysputę by rozsądzić zasadność oskarżeń, zarówno zebrani uczeni jak i i żydowscy konwertyci uznali je za sprzeczne z tradycją żydowską. W 1247 we francuskim miasteczku Valréas w środę przed Wielkanocą, w fosie znaleziono ciało 2-letniej dziewczynki. Ponieważ wcześniej widziano ją w getcie, sędziowie inkwizycji uznali to za przypadek mordu rytualnego. Torturowani Żydzi przyznali, że potrzebowali krwi by świętować komunię w sobotę wielkanocną i jest to powszechny obyczaj w społecznościach żydowskich, nie tylko we Francji. O popularności takich oskarżeń świadczy fakt, że w tym samym roku Żydzi z Niemiec i Francji wnieśli skargę do papieża Innocentego IV z powodu bezpodstawnych oskarżeń o używanie serca chrześcijańskiego dziecka w świętowaniu Wielkanocy. W samym tylko XIII w. podobne incydenty, często zakończone samosądem lub prześladowaniami mają miejsce w Lincoln w 1255, Pforzheim w 1267, Weissenburgu (Alzacja) w 1270, Oberwesel (Nadrenia-Palatynat) w 1286, Bernie w 1294. Kościół choć oficjalnie odrzuca tezę o mordach rytualnych, aprobuje kult jego rzekomych ofiar. Wielu Żydów skazano na śmierć, obwiniając ich o morderstwa zaginionych dzieci, których ciała miały służyć do rzekomych obrzędów. Do XVIII w. Kościół czci blisko 40 takich świętych. Najbardziej znaną legendarną ofiarą mordu rytualnego był Szymon z Trydentu (zm. 1475), który w 1588 został kanonizowany (w 1965 kult chłopca został zniesiony).
 
W 1215 Sobór laterański IV uchwalił dogmat o transsubstancjacji. Rozwijający się kult hostii przyczynił się do oskarżeń o kradzież i kaleczenie hostii[18], za pomocą której Żydzi ponawiać mieli bogobójstwo. W 1247 w Beelitz (Brandenburgia) spalono z tego powodu całą społeczność żydowską. Podobne incydenty, najczęściej zakończone prześladowaniami mają miejsce w Paryżu – w 1294, Laa (Austria) w 1298, Röttingen koło Würzburga i Korneuburgu koło Wiednia w 1298, Ratyzbonie w 1299, Saint-Pälten w 1306, Krakowie w 1325, Güstrow w 1330, Deggendorf w 1337, Enghien w 1370, Pradze w 1388, Poznaniu w 1399, Głogowie w 1401, Segowii w 1410, Ems w 1420, Wrocławiu i Świdnicy w 1453[19][20][21], Passau w 1478, Sternbergu w 1492, Berlinie w 1510, Mittelbergu (Alzacja) 1514, Sochaczewie w 1558.
 
W sumie w średniowieczu odnotowano ok. 100 przypadków oskarżeń o profanację hostii i 150 o mord rytualny. Synody kościelne we Wrocławiu i Sienne (1267) zakazały wiernym kupowania żywności u Żydów. Popularne w średniowieczu widowiska pasyjne odzwierciedlały pogląd teologiczny o odpowiedzialności Żydów za bogobójstwo. Mord dzieci oraz profanacja hostii były przedmiotem wielu legend oraz częstym motywem przedstawianym w sztuce chrześcijańskiej (np. poznańska legenda o skradzionych hostiach i seria sześciu obrazów "Cud hostii" Paolo Uccello w kościele Corpus Domini w Urbino[23]). Efektem i symbolem uprzedzeń były przepisy ściśle separujące Żydów i chrześcijan oraz nakazujące Żydom noszenie odmiennych strojów lub oznaczeń, np. żółtych łat na strojach, spiczastych czapek etc. Nakaz noszenia wyróżniających ubiorów wprowadził w chrześcijaństwie zachodnim Sobór laterański IV w 1215. Żydom często zezwalano mieszkać tylko w wybranej dzielnicy miasta (getto – od nazwy dzielnicy w Wenecji); niektórym miastom wydawano przywileje o nietolerowaniu Żydów. Zakazywano im także kupowania ziemi i wyznaczano profesje, jakimi mogli się zajmować. Żydzi byli często wynajmowani jako poborcy podatków i pośrednicy między dziedzicem a ludnością wiejską, egzekwującymi powinności feudalne. Takie zajęcia sprzyjały budowie stereotypowego, zdemonizowanego obrazu Żyda w świadomości i kulturze ludowej.
 
Tolerancja średniowiecznych władców wobec Żydów była związana przede wszystkim z ich rolą w życiu gospodarczym. W czasach obowiązywania kościelnego zakazu pożyczania pieniędzy na procent (lichwy) – który nie obowiązywał Żydów – kupcy żydowscy pełnili rolę bankierów, co było przyczyną zarówno tolerowania Żydów, jak i niechęci do nich. Zadłużenie chrześcijańskich książąt oraz kupców było stałym źródłem napięć i często przyczyniało się do wypędzania Żydów. Wypędzanie wiązało się z całkowitą konfiskatą ich mienia przez władcę i często było sposobem wybrnięcia z problemów finansowych. Najbardziej znaczące wypędzenia: w 1182 z Paryża, z Francji w 1254, 1322, 1359, 1394; z Anglii w 1290; z Hiszpanii w 1492; z Portugalii w 1497. W latach 1338–1339 nad środkowym Renem miała miejsce seria pogromów Armlederów, w trakcie których zubożałe rycerstwo i chłopi wymordowali większość mieszkańców tamtejszych gmin żydowskich.
 
Żydów nierzadko oskarżano o trudnienie się magią i paktowanie z diabłem, a także o powodowanie epidemii poprzez zatrucie studni, dokonane z nienawiści do chrześcijan. W efekcie epidemie często prowadziły do pogromów żydowskich. Wraz z wybuchem epidemii dżumy, która zdziesiątkowała ludność Europy w latach 1348–1349, rozpoczęły się masowe mordy społeczności żydowskiej, oskarżanej o wywołanie pandemii m.in. poprzez zatrucie studzien. Dzięki zastosowaniu tortur, wymuszano od Żydów przyznanie się do winy, co skutkowało m.in. spaleniem 900 Żydów żywcem w Strasburgu 14 lutego 1349. Gminy wyznawców religii mojżeszowej wziął pod swoją opiekę papież Klemens VI, który wydał dla nich 6 lipca 1348 bullę protekcyjną.
 
W 1434 sobór w Bazylei zakazał chrześcijanom jakichkolwiek regularnych kontaktów z Żydami, nie wolno im było leczyć się u żydowskich lekarzy, korzystać z żydowskiej służby i mieszkania w tych samych domach. Żydom zabroniono wznoszenia nowych synagog, zmiany miejsca pobytu bez zezwolenia, sprawowania funkcji publicznych i pożyczania na procent.
 
Antyjudaizm w nowożytności
 
Reformacja i kontrreformacja nie przyniosła wielkiej poprawy położenia Żydów. Marcin Luter początkowo miał nadzieję na ich nawrócenie, ale niespełnienie tego marzenia sprawiło, że podtrzymał wszelkie dotychczasowe oskarżenia i żądał zamknięcia wszystkich synagog i szkół żydowskich oraz zakazu nabożeństw pod karą śmierci. Nie przeszkodziło to w doszukiwaniu się w protestantyzmie żydowskich wpływów, gdyż wierzono, że Żydzi sprzyjają szerzeniu się herezji. Wywołało to nową falę prześladowań: papież Paweł IV przywrócił wiele średniowiecznych postanowień, ograniczających prawa Żydów, nakazujące im noszenie wyróżnionych strojów itp. Zarządzenia te obowiązywały w Państwie Kościelnym aż do XIX wieku. Żydów obwiniano później także o inspirowanie masonerii i antyklerykalizmu, w następnie – doktryn liberalnych i socjalistycznych.
 
Fala konwersji, która następowała w wyniku prześladowań, często była motywowana chęcią zachowania życia i majątku; konwertyci (zwani marrani) nierzadko praktykowali judaizm w ukryciu. Spowodowało to podejrzliwość wobec nich oraz prawa wymierzone w "nowych chrześcijan", które przybrały de facto rasowy charakter. Potomków Żydów nie przyjmowano do stanu kapłańskiego i zgromadzeń zakonnych oraz poddawano kontroli inkwizycji. Szczególnie aktywnie tropiła "krypto-judaizm" inkwizycja hiszpańska, która prowadziła rejestry konwertytów i ich potomków i chętnie wszczynała procesy na podstawie donosów dotyczących np. podejrzanego unikania wieprzowiny.
 
Katolicki, protestancki a także prawosławny antyjudaizm często w XIX i XX wieku usprawiedliwiał postawy antysemickie i był podłożem antysemityzmu politycznego (Action Française we Francji, Christlichsoziale Partei w Austrii, Czarna Sotnia w Rosji, narodowa demokracja w Polsce). Niemieccy duchowni, zarówno protestanccy jak i katoliccy, dystansując się od rasistowskiego antysemityzmu nazistów, nie wystąpili publicznie w obronie Żydów w okresie holocaustu.
 
Obecnie antyjudaizm w teologii i tolerowanie antysemityzmu są przez przeważającą większość kościołów chrześcijańskich uważane za niezgodne z duchem chrześcijaństwa. Duże znaczenie dla katolików miała deklaracja Nostra Aetate ogłoszona na Soborze watykańskim II (1965), która orzekła, że lud Nowego Testamentu zespolony jest duchowo z plemieniem Abrahama, odrzuciła odpowiedzialność wszystkich Żydów, a szczególnie współczesnych Żydów za śmierć Chrystusa, zabrania przedstawiać Żydów jako odrzuconych ani jako przeklętych przez Boga, rzekomo na podstawie Pisma Świętego oraz potępiła przejawy antysemityzmu, które kiedykolwiek i przez kogokolwiek kierowane były przeciw Żydom. Przeciwko objawom antysemityzmu wypowiedział się papież Jan Paweł II w swoim przemówieniu w Synagodze Większej w Rzymie w dniu 13 kwietnia 1986.
 
Antysemityzm a nacjonalizm
W XIX w. wraz z rodzeniem się nacjonalizmów i państw narodowych oraz sekularyzacją życia publicznego pojawił się etniczny wymiar antysemityzmu, a wraz z nim nowe oskarżenia o dążenie do przejęcia władzy nad światem. W 1905 w Imperium Rosyjskim carska ochrana spreparowała broszurę Protokoły Mędrców Syjonu, opisującą rzekome korzyści dla narodu żydowskiego z inspirowania wojen, rewolucji i ruchów wywrotowych, propagowania takich idei jak darwinizm, marksizm, liberalizm, socjalizm, ateizm, prawa człowieka i powszechne prawa wyborcze, a także demoralizacji krzewionej przez kontrolowaną rzekomo przez Żydów prasę. Broszura ta, która początkowo miała na celu dyskredytowanie zagrażających caratowi ówczesnych ruchów politycznych i społecznych, stała się wkrótce biblią paranoicznej odmiany antysemityzmu, dopatrującej się we wszystkich działaniach wymierzonych w porządek społeczny wpływu Żydów, którzy posiadają rzekomo ukryte centrum polityczne, zmierzające do panowania nad światem za pomocą różnych makiawelicznych działań.
 
Antysemityzm w III Rzeszy
 
Antysemityzm osiągnął apogeum w latach 30., w niemieckiej III Rzeszy, gdzie był jądrem oficjalnej ideologii państwowej. Wprowadzono tam stopniowo serię ustaw (zob. ustawy norymberskie) ograniczających udział Żydów niemieckich w życiu gospodarczym i politycznym. Po 1939 rozpoczęto działania w celu wymordowania wszystkich Żydów w Niemczech i na terytoriach Europy kontrolowanych przez III Rzeszę. Na przełomie 1941 i 1942 w czasie konferencji w Wannsee zapadła decyzja o Endlösung (ostatecznym rozwiązaniu kwestii żydowskiej). Masowy mord około 6 milionów[26] Żydów europejskich znany jest w historii jako Holokaust.
 
Antysemityzm a komunizm
 
Hasła o charakterze antysemickim pojawiają się w publikacjach Marksa, który – choć sam był pochodzenia żydowskiego – postrzegał Żydów jako przedstawicieli klasy wyzyskującej ("Jaki jest świecki kult Żyda? Handel. Jaki jest jego świecki bóg? Pieniądz"). Później wątki antysemickie pojawiają się wielokrotnie w polityce państw nawiązujących do ideologii komunistycznej (ZSRR, PRL), często traktowane instrumentalnie jako narzędzie do rozgrywek personalnych.
 
Pierwsze akcenty antysemickie pojawiły się w ZSRR wraz z narastaniem konfliktu Trockiego ze Stalinem, podczas którego podkreślano fakt że ten pierwszy jest pochodzenia żydowskiego. W pewnym momencie propaganda stalinowska operowała wprost skojarzeniami "Żyd to trockista, trockista to Żyd".
 
Później pochodzenie żydowskie było w ZSRR wielokrotnie wykorzystywane do budowanie teorii spiskowych, wraz z wyliczaniem "typowo żydowskich nazwisk" lub nazwisk słowiańskich, które spiskowcy rzekomo przybrali jako pseudonimy dla ukrycia nazwisk żydowskich (tzw. "spisek trockistowsko-zinowiewowsko-kamieniewowski"). Działalność ta była rozwinięta do tego stopnia, że Wydział IV NKWD zyskał sobie przydomek "Jewsekcji" ("jewriejskiej" czyli żydowskiej).
 
W czasie wojny (1941–1945) działania antysemickie zostały wstrzymane, Józef Stalin stworzył nawet Żydowski Komitet Antyfaszystowski, który zajmował się propagowaniem pozytywnego obrazu ZSRR na Zachodzie, zwłaszcza w Stanach. Ale już w 1948 roku członkowie zostali aresztowani a w 1952 rozstrzelani pod zarzutem "kosmopolityzmu", który zastąpił zarzut "trockizmu". Prasa radziecka piętnowała intelektualistów pochodzenia żydowskiego, podając ich oryginalne nazwiska w nawiasach. W tym okresie z ręki służb bezpieczeństwa i w wyniku różnych represji zginęło co najmniej 248 pisarzy piszących w języku jidysz, 106 aktorów, 87 malarzy i rzeźbiarzy pochodzenia żydowskiego, w tym znany rosyjski aktor Salomon Michoels oraz literaci: Lejb Kwitko, Icyk Fefer, Dawid Bergelson, Der Nister.
 
Antysemickie akcenty (prześladowanie i mordowanie Żydów) w polityce ZSRR pojawiały się później wielokrotnie – np. w procesie lekarzy przed śmiercią Stalina ("spisek żydowskich lekarzy").
 
Polityka ta była również przenoszona na organizacje komunistyczne satelickie w stosunku do ZSRR. Jako jedną z przyczyn likwidacji KPP podaje się właśnie "odżydzanie" agentury zagranicznej, choć działalność ta była prowadzona już wcześniej. Jako przykład wymienia się stopniowe usuwanie Żydów z ostrowieckiej komórki KPP – z 50% w 1925 roku, przez 29% w 1929 i do zera w 1932 roku. Aktywny udział miał w tym procesie Władysław Spychaj (Sobczyński), późniejszy naczelnik milicji w Kielcach podczas pogromu kieleckiego a także Mieczysław Moczar, który był jednym z głównych inspiratorów wydarzeń Marzec 1968. Kampanię antysemicką, która doprowadziła do wydarzeń marcowych zapoczątkowało w 1967 roku przemówienie I sekretarza PZPR Władysława Gomułki, w którym wskazał on na istnienie "imperialistyczno-syjonistycznej V kolumny".

/żródło:wikipedia/