Towarzystwo Fyrtel chce, by w Poznaniu stanął pomnik Golema.

Golem - gliniana bestia, która miała chronić Żydów przed agresją i pogromami, ożywiana za pomocą zaklęcia, pozbawiona uczuć i skrupułów, słuchająca przy tym wyłącznie poleceń swego pana. No i piekielnie silna. To monstrum kojarzy się głównie z Pragą. Skąd pomysł na taki pomnik w Poznaniu? Bo według najbardziej znanej legendy o stworzeniu Golema, do życia powołał go urodzony w tym mieście rabin Jehuda Löw ben Becalel. Swoje życie dzielił pomiędzy Pragę i Poznań, był naczelnym rabinem miasta i całej Wielkopolski.

Alicja Kobus, przewodnicząca Związku Gmin Wyznaniowych Żydowskich w Poznaniu: - Pomysł nie jest zły. Ale pomnik musi być ustawiony w godnym miejscu. Ja trochę się martwię, jakie ten pomnik wywoła reakcje. Bo tabliczka z nazwą placu rabina Akivy Egera była wielokrotnie niszczona.

Pierwsze wzmianki o golemie pojawiają się już w Talmudzie, który wspomina o możliwości powtórzenia boskiego aktu stworzenia. Przepis na budowę mitycznej istoty dał w XII w. Eleazar z Wormacji. W skrócie: trzeba było znać kombinacje liter tworzących Imię Boże, mieć glinę dziewiczą z miejsca, które nie było nigdy uprawiane, i czyste serce. Najtrudniej było z tym ostatnim. Bo golem to nie tylko bestia, potwór, gliniany demon. To symbol. „Idea golema to jedna z najbardziej intrygujących koncepcji, jakie wytworzyła myśl żydowska” - pisze Mikołaj Krawczyk z Zeszytach Naukowych Uniwersytetu Jagiellońskiego z 2007 r. „Punktem wyjścia złożonego kompleksu znaczeń za nią się kryjących jest pytanie o naturę Boskiej kreacji świata (...)”.

Wedle tej koncepcji: „Absolutnie »czysty” człowiek byłby w stanie dorównać potencją twórczą Bogu. Z uwagi na swą grzeszność, związaną z cielesnością, szczytem jego umiejętności jest kreacja golema, co z kolei stanowi imitatio Dei kreacji Adama”.

O powołaniu do życia golemów głośno było w średniowieczu w całej Europie, ale najsłynniejsze przypadki dotyczą rabinów z Polski. Z Chełma (niejaki Eliasz Baal-Szem) i... Poznania. Tu bowiem żył w latach 1525-1609 rabin Jehuda Löw ben Becalel, znany jako Maharal.

Znawca Talmudu, znakomity uczony, urodził się właśnie w Ha Kehillat szel Pozna, jak nazywano okolice dzisiejszych ul. Żydowskiej, Wronieckiej i Kramarskiej - w poznańskiej dzielnicy żydowskiej. Był głównym rabinem Poznania, a niektóre źródła podają, że i całej Polski. Stąd wyjeżdżał do Pragi, by znów wracać do Poznania. Był to koniec XVI w., gdy dzielnica przeżywała rozkwit, miała aż pięć synagog. W 1592 r., tuż przed powrotem ben Becalela, strawił ją jednak olbrzymi pożar.

W 1598 r. Maharal znów wyjechał do Pragi, która pod rządami Rudolfa II stała się centrum europejskiego okultyzmu i alchemii. Tu bywali uważani za czarnoksiężników Paracelsus, John Dee, Edward Kelley, Johannes Faust czy Michał Sędziwój (pierwowzór pana Twardowskiego, ten co wywołał ducha Barbary Radziwiłłówny). Gwoli ścisłości, i Poznań nie był bynajmniej pod tym względem zaściankiem. To tu doszło do pierwszego w Polsce procesu za alchemię - w 1491 r. przed sądem biskupa poznańskiego stanął niejaki Kacper Bakałarz, altarysta kościoła Marii Magdaleny, poszukiwacz kamienia filozoficznego. Proces trwał 15 lat, do 1506 r. Bakałarza skazano.

To z Poznania Jehuda Löw ben Becalel przywiózł do Pragi rozległą wiedzę tajemną, którą miał jakoby wykorzystać podczas nadchodzących pogromów praskich Żydów. Pogłoski o tym, jakoby ci porywali chrześcijańskie dzieci, doprowadziły do wybuchu fali antysemityzmu, który miał wygasić swymi pięściami właśnie golem - stworzony jako połączenie ziemi, z której powstał, z żywiołami powietrza, ognia i wody i ożywiony tajemnym hasłem „emet” (co oznacza prawdę i życie). Potem jakoby z trudem udało się go znów unieruchomić, gdy w szale obrócił się przeciwko swym twórcom.

Skąd o tym wszystkim wiemy? Wyłącznie z późniejszych zapisków, zwłaszcza dzieła "Cuda Maharala: Golem z Pragi" z 1909 r. autorstwa Judy Rosenberga. Opublikował on wówczas 300-letni rękopis Jehudy ben Becalela. To on był źródłem historii, która zaowocowała powieściami, filmami czy spektaklami teatralnymi, jak choćby ten poznański Lecha Raczaka na festiwalu Malta. Tymczasem, jak podaje Adam Węgłowski w piśmie "Focus", rękopis okazał się fałszerstwem, a legenda o praskim golemie nie pochodzi sprzed setek lat, ale powstała w XIX w. Mało tego, Węgłowski cytuje Zuzanę Tlaskovą z praskiego Muzeum Żydowskiego. Twierdzi ona, iż, w odróżnieniu od Polski, w Czechach nie ma poza Pragą miast, w których opowiadano legendy o golemach. Wygląda więc na to, że praska historia jest zmodyfikowaną wersją opowieści, powstałej dużo wcześniej w Polsce.

Dziś rabin Jehuda Löw ben Becalel jest pochowany na wspaniałym kirkucie na praskim Josefovie. Grobowiec pokrywają małe karteczki z prośbami, które w cudowny sposób rabi potrafi jakoby spełniać z zaświatów. On i jego mogiła są też osnową zagadki z książki „Pan Samochodzik i tajemnica tajemnic” Zbigniewa Nienackiego. Zdeponowano w niej bowiem... skarb należący pospołu do alchemików Johna Dee i Edwarda Kelleya. - Jeśli żyć nie będę, przyjdźcie po klejnoty do mego grobu - mówi do nich w książce rabi Löw.

Nic dziwnego, że - jak pisze Węgłowski - "sława rabina była tak wielka, że jeszcze wiele lat później jego grób odwiedzały koronowane głowy z Niemiec, Prus i Anglii. W Polsce Jehuda Löw ben Becalel nie ma nawet ulicy. Choć Poznań może sobie przypisać miano ojczyzny twórcy golema, szansy tej nigdy nie wykorzystał".

Źródło: Gazeta Wyborcza Poznań
Grafika: Wikimedia Commons