W kwietniu 1939 r. opublikowano dekret o wynajmie, na mocy którego można było legalnie wyrzucić żydowskich najemców, jeśli istniało wolne mieszkanie zastępcze w jakimś innym miejscu. Nowe prawo miało nie tylko na celu poniżenie Żydów, ale również zrobienie miejsca na nowe monumentalne budowle, których projekty zrodziły się w głowach nazistowskich architektów, a z Berlina miały uczynić miasto lepsze od Paryża czy Rzymu. Kolejne dekrety przyczyniły się do powstawania tak zwanych domów żydowskich - Judenhauser. Były to oczywiście rozpadające się rudery w najgorszych dzielnicach. "Mieszkało tam jedenaście osób, zajmując 5 i 1/2 pokoju - jeden na 2 Żydów" - wspominała później Inge Deutschkron ("Ich trug den Gelben Stern"). - "W tym mieszkaniu była tylko jedna łazienka i jedna kuchnia. Szczególnie okropne były poranki. Każdy chciał zdążyć na czas do pracy, gdyż spóźnienia mogły stać się pretekstem do deportacji. Wydawało nam się, że robienie więcej, niż wymagano, zapewni nam bezpieczeństwo, albo chociaż względne bezpieczeństwo. Jeśli ktoś miał czelność siedzieć dłużej w toalecie, wykurzano go waleniem w drzwi lub histerycznymi wrzaskami. Jakakolwiek próba zaprowadzenia porządku była skazana na niepowodzenie ze względu na nieregularność zmian pracowniczych. W mieszkaniu zawiązywały się frakcje, które zaciekle walczyły o swoje interesy".

Przed nastaniem jesieni 1941 ponad 2000 berlińskich Żydów popełniło samobójstwo. W październiku ruszyły stąd pierwsze transporty do łódzkiego getta. Od 18 września 1941 wszyscy Żydzi powyżej szóstego roku życia musieli w miejscach publicznych nosić naszytą na ubraniu żółtą gwiazdę z napisem "Jude". "1 października 1941 roku berlińscy Żydzi zgromadzili się jak zwykle z okazji Jom Kippur" - pisze Roger Moorhouse. - "Tego październikowego dnia setki Żydów tłoczyły się w ogromnej synagodze na Levetzowstrasse w berlińskiej dzielnicy Moabit. Wielu modliło się szczególnie żarliwie za swoje rodziny i przyjaciół, którym udało się ujść z Niemiec, ale również za siebie samych. Jesienią 1941 roku istniało już wiele powodów do modlitwy". Nabożeństwo odprawiał rabin Leo Baeck. Gdy wierni opuszczali świątynię, na miejscu pojawili się gestapowcy. Zażądali kluczy od synagogi oraz zabrali starszyznę gminną do swojej siedziby przy Burgstrasse. Tam ogłosili rozpoczęcie "przesiedleń". Pierwszy transport do Łodzi wyruszył 18 października 1941 r. "W tym koszmarnym świecie wynędzniali ludzie w łachmanach wałęsali się po ulicach, a porzucone zwłoki leżały tam, gdzie człowiek dokonał żywota. Wystarczyło kilka tygodni, aby berlińscy Żydzi, którzy owej październikowej deszczowej soboty 1941 roku opuścili dworzec Grunewald pierwsi, zaczęli umierać. Po roku większość z nich będzie już martwa". Wkrótce transporty zaczęto wysyłać też do innych gett na terenach okupowanych przez Niemcy. W czerwcu 1943 roku Joseph Goebbels ogłosił, że Berlin jest "Judenrein".

"Zarówno ci, którzy pomagali Żydom, jak ci, którzy cieszyli się z przepędzenia ich, stanowili wśród berlińczyków wyraźną mniejszość. Zdecydowana większość mieszkańców stolicy zareagowała na losy sąsiadów całkowitą obojętnością" - uważa Roger Moorhouse. - "Jak się wydaje, zalew przepisów antysemickich w narodowosocjalistycznej Rzeszy na tyle usunął Żydów na margines społeczeństwa, że praktycznie zostali wymazani ze zbiorowej świadomości zwykłych Niemców - i z sumień większości z nich. Fizyczna likwidacja została poprzedzona powolną śmiercią społeczną".

W 1936 roku kilka kilometrów na północ od Berlina założono obóz Sachsenhausen. Był to modelowy obóz koncentracyjny, będący placówką szkoleniową dla strażników i oficerów. Obóz ten kojarzy się również z operacją Bernhard. Od 1942 roku naziści rozpoczęli tam produkcję fałszywych banknotów brytyjskich. "Stu czterdziestu dwóch żydowskich więźniów zostało wykorzystanych do pracy w fabryce pieniędzy na terenie obozu, czym SS zapoczątkowało największą akcję fałszerską w historii" - przypomina Roger Moorhouse. - "W chwili największego natężenia fałszerze z bloku 18 i bloku 19 fabrykowali każdego miesiąca ponad 600 000 banknotów, których całkowita wartość przekraczała 130 milionów funtów szterlingów. Na domiar złego falsyfikaty nie były zwykłymi marnymi imitacjami, lecz nawet przez sam Bank of England zostały uznane za najlepsze fałszywki, jakie kiedykolwiek powstały".

Ciekawa jest również historia żydowskiego cmentarza Weissensee w Berlinie. Miał on powierzchnię 40 hektarów, a na większości mogił napisy były w języku niemieckim. Podczas wojny ukrywało się na nim wieku Żydów, którzy chcieli uniknąć deportacji. Cmentarza nie było komu pielęgnować w tamtym okresie, zaczął więc zarastać, a takiej dżungli łatwiej było o kryjówkę. Cmentarzem zarządzał Martin Riesenburger, którego Niemcy nie zdecydowali się deportować. To on odprawiał nabożeństwa, udzielał ślubów oraz zajmował się pogrzebami.

Ostatnich Żydów postanowiono wyłapać w Berlinie 27 lutego 1943 r. Wtedy to przeprowadzono Fabrikaktion, podczas której Gestapo i SS zatrzymały swoje ofiary w ich miejscach pracy, na ulicach oraz w zajmowanych przez nie mieszkaniach. Złapano około 10 000 osób. Część z nich przewieziono do budynku przy Rosenstrasse 2-4. Znaleźli się tam pół-Żydzi, Żydzi żyjący w małżeństwie mieszanym oraz Żydzi "uprzywilejowani". Ku zaskoczeniu władz na chodniku przed gmachem wkrótce zaczęły zbierać się kobiety, aryjskie żony zatrzymanych. To zgromadzenie liczyło do tysiąca osób. Protestowały one w ten sposób przeciwko zatrzymaniu ich najbliższych oraz domagały się ich zwolnienia. O dziwo władze zaczęły wypuszczać zatrzymanych. Ostatni z nich wyszedł z tymczasowego więzienia po upływie dwóch tygodni.

Akcja ta stanowiła początek działalności jednej z najbardziej znanych agentek Gestapo, Stelli Kubler. Stella urodziła się w 1922 roku i wychowała się w zasymilowanej rodzinie żydowskiej. Miała blond włosy i błękitne oczy, co w okresie wojny dawało jej większe szanse na przetrwanie. Początkowo ona również nosiła gwiazdę Dawida i pracowała, jak wielu innych Żydów, w zakładach zbrojeniowych. Fabrikaktion sprawiła jednak, że postanowiła się ukryć. Przestała już wierzyć, że Niemcy pozostawią jakichkolwiek Żydów przy życiu. W 1943 roku została jednak złapana. Do aresztu trafili też jej rodzice. Podczas brutalnego przesłuchania złamała się psychicznie i zgodziła na współpracę z nazistami. Miała namierzać innych ukrywających się Żydów. Gestapo płaciło jej 200 reichsmarek za jednego Żyda. Dostała też nowe dokumenty i obietnicę, że jej rodzice nie zostaną deportowani do Auschwitz. Stella bardzo zaangażowała się w swoją nową pracę. Pierwszym Żydem, którego wydała był jej mąż. Jej skuteczność wkrótce stała się znana również wśród mieszkańców Berlina. Zadenuncjowała od kilkuset do kilku tysięcy osób. Mimo to Gestapo nie dotrzymało umowy i wysłało jej rodziców do Auschwitz. Stella po wojnie znalazła się w więzieniu, a w 1994 roku popełniła samobójstwo.

Pewnej grupie Żydów udało się jednak przetrwać w stolicy Rzeszy do 24 kwietnia 1945 roku, gdy wkroczyła tu Armia Czerwona. "Kiedy jednak ci żydowscy ocaleni pojawili się, aby przywitać swoich wyzwolicieli, wywołali wśród nich niemałe zdziwienie" - pisze Roger Moorhouse. - "Pewien rosyjski sołdat oznajmił tonem nieznoszącym sprzeciwu, że nie jest to możliwe, aby byli Żydami. Łamaną niemczyzną tłumaczył im: Nichts Juden. Juden kaput".

Katarzyna Markusz

/jewish.org.pl/