Jak podaje serwis Jewishgen, początki osadnictwa żydowskiego we Wrześni przypadają na XVI wiek. Było to wówczas jedno z większych skupisk ludności żydowskiej w tym rejonie. Wiemy, że w 1579 roku siedemdziesięciu pięciu Żydów z Wrześni płaciło 60 złotych polskich pogłównego. Czarną kartę w historii wrześnieńskiego sztetl zapisali żołnierze hetmana Czarnieckiego, mordując we Wrześni w 1656 roku około stu żydowskich rodzin. Spis powszechny z 1921 roku odnotował 151 osób pochodzenia żydowskiego, co stanowiło 2,3% wszystkich mieszkańców.

Pierwszy cmentarz żydowski we Wrześni powstał w XVI wieku. Kolejny założono w 1868 roku. Do dziś na jego terenie nie zachowały się żadne nagrobki. Jedynym śladem po miejscowych żydowskich nekropoliach są dwa fragmenty macew, przechowywane w Muzeum Dzieci Wrześni.

Mimo wszystko, odnoszę wrażenie jakby czegoś brakowało w muzeum. Szkoda że nie miałam za dużo czasu, bo pani która opiekowała się zapewne eksponatami, zaproponowała mi 8-minutowy film o starej Wrześni. Następnym razem skorzystam napewno.

Przechodzimy z Czesławem uliczkami Wrześni, odrestaurowane kamieniczki, wokół czysto i przyjemnie,  ludzie zabiegani jak wszędzie. Nasza droga prowadzi na ulicę Fabryczną, gdzie jeszcze przed wojną tętniło życie dzielnicy żydowskiej. Przechodząc obok pięknego ratusza, Czesław pokazuje mi miejsce w którym stała ostatnia synagoga. Aktualnie plac jest rozkopany, a pomnik upamiętniający synagogę na czas robót odstawiony w jakieś bezpieczne miejsce. Postawiono go w miejscu, gdzie wg przypuszczeń była bima.

Przy końcu placu z lewej strony stoi jeszcze dom, który kiedyś zajmował rabin z rodziną. Budynek jest w całkiem dobrej kondycji, nowe okna, odświeżone tynki, tam gdzie było wejście, od ul. Fabrycznej - wstawiono okno, a drzwi przeniesiono w przejście do podwórka. Wchodzimy w bramę, z ciekawością spoglądam w głąb klatki schodowej, która robi wrażenie jakby tam czas się zatrzymał, nawet zapach był specyficzny, choć darmo byłoby szukać aromatu kugli, krejplachów czy szabatowych chałek... Robię zdjęcia, mój aparat niczym zawodowego fotografa wzbudza ciekawość mieszkańców, wylegli na podwórze, tu i ówdzie w oknach pokazały się głowy ciekawskich lokatorów. Czesław uspakaja :" proszę się nie obawiać drodzy państwo,  my tylko  utrwalamy na fotografii historię miasta".

Kto wie, jak długo postoją jeszcze te urokliwe domki wzdłuż ulicy Fabrycznej? Niektóre odrapane, inne odnowione, gdzieniegdzie jeszcze z oryginalnymi okiennicami i drzwiami, chyba nie mają większej szansy na długi żywot.Idzie nowe.  Po przeciwnej stronie ulicy stoi mur chylący się ku upadkowi - pewnie pamięta nie jedną odbitą piłkę dziecięcych zabaw Szlomiego, Moszka, Jente ,Riwki....Tu mógł być piekarz, a tu sklep rzezaka - mówi Czesław , tam dalej być może szewc, krawiec...wszystko skupione, domy nie dalej niż rzut kamieniem od synagogi, aby nie łamać  tradycji Szabatu i móc przejść pieszo na modlitwy. Rozmawiamy o przedwojennych sztetlach, o czasie minionym bezpowrotnie, o tych którym udało się przeżyć i o tych którzy nie doczekali końca piekła. Może snują się tu ich duchy , zaglądają w okna, szukają swoich dzieci, braci, ojców, matek...Nawet macewy nie ma na cmentarzu, nie ma gdzie przynieść kamienia, przysiąść, zapłakać...

W takim trochę nostalgicznym nastroju wychodzimy z Fabrycznej wprost na przepiękną secesyjną kamienicę. Tu mieszkali ci bogaci Żydzi, handlowcy, bankierzy, prawnicy? Być może. Prawdziwe perełki architektury, jakże różniące się od skromnych domków ulicy Fabrycznej. Inny świat, choć też żydowski.

I nastrój momentalnie nam się zmienia, i znowu jest  sierpień 2009 roku... Gwarno, kolorowo, nowoczesne witryny sklepów, kawiarenki, parasole, zielono i kwieciście. Przechodzimy w stronę parku wprost na monumentalny pomnik wystawiony dla bohaterskich Dzieci Wrześni, walczących o swoją Polskość. W pobliżu jest też pomnik dla harcerzy walczących w czasie II WŚ, a kawałek dalej tablica z napisem :

ROTĄ kONOPNICKIEJ ZMARTWYCHWSTAWA POLSKA DZISIEJSZA. NALEŻY SIĘ JEJ ZA TO OD NARODU POMNIK. Cytat z wypowiedzi k.Tetmajera w 1918r.

Nieopodal stoi też rzeżba przedstawiająca Marię Konopnicką.

Sam park dosyć spory, drzewostan wskazuje na wiekowe pochodzenie. Okazuje się, że należał do zespołu pałacowego hrabiów Macielskich, dawnych właścicieli Wrześni. Oglądamy z ciekawością zachowane oryginalne okna i drzwi. Kiedyś był z pewnością piękny, obecnie nieco zdezelowany, ale Czesław informuje mnie, że w planach jest utworzenie tu centrum konferencyjnego. Szkoda. Wymarzone miejsce dla muzeum miasta z tak ciekawą i bogatą przeszłościa.

Nasza wędrówka w zasadzie dobiega końca, chociaż muszę jeszcze o czymś wspomnieć.

W międzyczasie byliśmy też na Rynku Miejskim, reprezentacyjnym punkcie miasta. Są tam dwie ciekawostki - tablice wmurowane w trotuar placu. Jedna z nich traktuje o czarownicach, druga zaś położona jest w miejsce tzw "kamiennego Żyda" Jak głosi legenda, owy Żyd ponoć miał wydać Kosynierów w ręce Prusaków. Winy mu nie udowodniono, więc zamiast stryczka wychłostano i puszczono wolno. Jedni powiadali że powiesił się, a inni twierdzili że nie zaniechał zdradzieckiego procederu, ale tym razem wydawał Prusaków Kosynierom. Jak było naprawdę - nikt nie wiedział. Wiadomo jednak że wina była domniemana.

 Być może sądzono go na podstawie takich pomówień jak sądzono czarownice? Z tą różnicą, że te nieszczęsne kobiety zrehabilitowano i na znak pokuty za okrutną zbrodnię  spalenia na stosie, wystawiono kapliczkę. Kapliczka uległa zniszczeniu, zastąpiono ją tablicą.

 Przez wiele dziesiątleci "kamienny Żyd" wkomponowany w bruk rynku, tuż przy studni/obecnie nieistniejącej/, deptany był setki razy dziennie i nie dawał zapomnieć przechodniom, jacy to wstrętni ci Żydzi. Było, minęło. W latach 60-tych ubiegłego wieku, bruk rynku zalano asfaltem, o "kamiennym Żydzie" niemalże wszyscy zapomnieli, niemalże, bo ktoś jednak pamiętał. W 2007 roku,  pojawiła się w miejsce kamiennego Żyda tablica przypominająca o sprawie domniemanego zdrajcy.

I mam tu pytanie do autora tego projektu - w jakim celu ? Czy jako lekcja dla młodzieży? Czy na takich przykładach ma kształtować się świadomość młodych ludzi o społeczeństwie żydowskim Wrześni? Jak dla mnie - jest to lekcja antysemityzmu. Szkoda. że w tyglu miłych wrażeń z pobytu w tym ładnym mieście, znalazła  się kropla dziegciu, niesmak jaki pozostawia po sobie "Kamienny Żyd".

Czytałam  o zbrodniach popełnianych na dzieciach którte nie chciały uczyć się modlitw religijnych w języku niemieckim, o chłostaniu, biciu kijem po rękach aż do krwi, bo nie chciały wziąść w ręce niemieckich podręczników, prusacki dyrektor szkoły osobiście katował dzieci, ale on nie zasługuje na deptanie, nie jest upamiętniony żadną tablicą ku przestrodze....

Tekst i zdjęcia:

Grażyna Estera Kafka

Czytaj o strajku dzieci wrześnieńskich: