Pierwsza wzmianka o nagrobku (macewa) dotyczy grobu Racheli jaki Jakub wzniósł po jej śmierci (Księga Wyjścia 35,20). Obyczaj stawiania nagrobków ciągnął się przez cały okres Pierwszej i Drugiej Świątyni. Znajdujemy na ten temat wzmianki w II Ksiedze Królewskiej 23,17, gdzie król Jozjasz widzi nagrobek (tu użyto hebrajskiego słowa cijun - znak) na grobie proroka, który przepowiedział iż dokona on reform religijnych. Także w Księdze Ezechiela (39,15) użyta jest nazwa cijun na określenie "oznaczenia" grobu. Opis pełnego przepychu grobowca jaki wystawił Szymon Hasmonejczyk dla swojej rodziny znajdujemy w Księdze Micheasza (13,27-29), a także w pismach Józefa Flawiusza. W tej pierwszej na określenie grobowca użyto nazwy nefesz - dosłownie "dusza". Określenia tego używa także Talmud.

Grobowce żydowskie przybierały w różnych okresach różne formy - od stosu kamieni, poprzez pojedynczy, pobielony kamień (aluzje do "grobów pobielanych znajdujemy w Nowym Testamencie), groby jaskiniowe i kute w skałach po monumentalne grobowce jakie można spotkać do dziś dnia w Dolinie Cedronu w Jerozolimie, gdzie spoczywają Absalom i Zachariasz. Na grobowcu Absalona widnieje inskrypcja " To jest grób i "nefesz" (dusza)..." po czym następują imiona zmarłych. Według tradycji żydowskiej oznaczanie grobów miało służyć temu aby ustrzec kapłanów przed nieczystością spowodowaną wejściem na teren cmentarza lub nieumyślnym stąpaniem po ziemi w której pochowani są ludzie.

Jednak tradycja żydowska ulegała wpływom otaczających kultur - greckiej i rzymskiej. W Bet Szearim w Galilei, gdzie znajduje się ogromna nekropolia z II-IV wieku, na ścianach pomieszczeń grobowych lub sarkofagów obok symboli czysto żydowskich (jak menora, aaron ha-kodesz, szofar, lulaw i etrog) występują symbole uniwersalne, używane w świecie starożytnym. Są to na przykład wieńce, ptaki, naczynia z owocami, a nawet postaci ludzkie.

Poza Palestyną od II do IX wieku używane były nekropolie katakumbowe (Rzym, Kartagina, Sycylia, Malta, Sardynia i in.) Również tu typowo żydowskie symbole sąsiadują z elementami greckimi i rzymskimi. W diasporze występowały także cmentarze naziemne (stele nagrobne z I wieku p.n.e. z Leontopolis w Egipcie, nagrobki na wybrzeżach basenu Morza Śródziemnego i in.).

Nieliczne nagrobki z wczesnego średniowiecza zachowały się do naszych czasów i ich ornamentyka stała się uboższa w symbole typowo żydowskie, np. nagrobek z VI wieku z Tortosy w Hiszpanii ozdobiony tylko pięcioramiennym świecznikiem i pentagramem. Ponadto jego płyta ustawiona jest poziomo, co jest charakterystyczne dla nagrobków sefardyjskich. Aszkenazyjskie płyty nagrobne już od średniowiecza umieszczane były pionowo, jednak zarówno sefardyjskie jak i aszkenazyjskie nosiły miano macewy. Na nagrobkach średniowiecznych, zwłaszcza tych późniejszych zachowanych licznie w Europie Zachodniej i Środkowej, dominującą rolę odgrywa inskrypcja. Od tego czasu aż do XVI wieku, na podstawie zachowanych obiektów obserwujemy zanik zdobnictwa i przedstawień symbolicznych poza prostymi elementami obramowania, które także nie są powszechne.

Od XVI wieku obserwujemy rozkwit nowożytnej tradycji zdobienia macew. Motywy plastyczne stają się ważnym, a niekiedy dominującym elementem nagrobka, do tego stopnia, że swą powierzchnią przewyższają pole z inskrypcją. Uderza tutaj bogactwo niesionych treści symbolicznych - nawiązań do smutku i żałoby, do śmierci i przemijania, a także symbole związane z życiem zmarłego niosące informację na temat jego statusu społecznego, cech osobowych, zawodu itp. Dla wyrażenia tych treści używane są motywy zaczerpnięte z opowieści biblijnych, historii Izraela, sfery kultu, obok tych wziętych z życia codziennego. Przemiany w ornamentyce nagrobków niosą cenne informacje na temat przemian społecznych i kulturowych, jakim ulegała społeczność żydowska na przestrzeni wieków.

Funkcją macewy w judaizmie jest przede wszystkim zabezpieczenie miejsca spoczynku zwłok i oznakowanie grobu. Wiąże się to z wyżej wspomnianymi przepisami o czystości rytualnej kohenów (kapłanów).Ponadto nagrobek był wyrazem czci okazywanej zmarłemu, troski o jego duszę, a także znakiem pamięci dla potomnych. W okresie talmudycznym przyjęło się oznakowywanie macew raz do roku, (na wiosnę, 15 dnia miesiąca Adar), przez ich pobielenie. Stawianie nagrobka przyjęło się z czasem jako powinność religijna. Jednak budowanie wystawnych nagrobków potępiał jeden z największych autorytetów talmudycznych II wieku, Szimon ben Gamaliel - "nie wznosi się nefaszot (wystawnych nagrobków) prawym, gdyż ich słowa są ich pomnikami". Majmonides (XII w.) w pełni zgadzał się z jego zdaniem. Natomiast już na przełomie XIII i XIV wieku Szlomo ben Awraham Aderet uważał postawienie nagrobka jako wyraz czci dla zmarłego. Josef Karo (XVI w.) uważał że oznacza to uświęcenie zmarłego, natomiast współczesny mu Izaak Luria, że wystawienie nagrobka przyczynia się do doskonalenia duszy zmarłego.

W diasporze jako powinność religijną uważano wystawienie nagrobka w 12 miesiącu od dnia śmierci, natomiast w Izraelu zachowała się tradycja wystawiania nagrobka trzydziestego dnia od śmierci.


W aszkenazyjskiej części Europy, a zwłaszcza w Polsce odnajdujemy kilka typów nagrobków żydowskich. Jednym z nich jest forma sarkofagu, czasami połączona (lub nie) z pionową płytą nagrobną. Typ sarkofagu przeznaczony był dla ważnych osobistości życia żydowskiego. Inny typ nagrobka zarezerwowany dla ważnych osobistości religijnego życia żydowskiego takich jak cadyk, to ohel. Ohel (z hebrajskiego - namiot) to rodzaj kamiennego lub drewnianego "domku" wspartego na czterech węgłach, w środku którego znajdował się właściwy nagrobek. Ohel nie miał bogatych zdobień, ani nie był budowany według wyrafinowanych wzorców architektonicznych. Niekiedy otoczony żelaznym ogrodzeniem odróżniał się od innych nagrobków formą, lecz na ogół był skromną budowlą. Jednak najpowszechniejszą w aszkenazyjskiej części Europy, zwłaszcza w Europie Wschodniej formą nagrobka jest macewa pionowa o prostokątnym kształcie. Znajdowane są także macewy, których górna część jest półkolista lub trójkątna. Pionowe płyty nagrobne wykonane są zazwyczaj z kamienia - granitu lub piaskowca, czasami, zwłaszcza w przypadku uboższych społeczności spotykamy też płyty drewniane. Macewy z XV i początków XVI wieku znajdujące się w Pradze, Worms w Niemczech i w Lublinie nie posiadają elementów zdobniczych. Natomiast już od XVII wieku obserwujemy na tych terenach rozkwit zdobnictwa. Ponieważ judaizm zabrania przedstawiania w sztuce postaci ludzkich, w zdobnictwie dominują motywy roślinne i zwierzęce, przedmioty związane z kultem lub z wykonywanym przez zmarłego zawodem. Postać ludzka zastąpiona została przez wizerunek ręki. Już na pierwszy rzut oka uderza bogactwo symboliki przedstawień nagrobnych. Oto niektóre z ich interpretacji. Dłonie złączone kciukami i palcami wskazującymi z charakterystycznie rozsuniętymi palcami w geście błogosławieństwa znajdują się na macewach zmarłych z rodu kapłanów (kohenów), według tradycji potomków głównych wykonawców służby ofiarniczej w starożytnym Izraelu. To oni po dziś dzień wznoszą w synagodze ręce do błogosławieństwa podczas niektórych modlitw. Groby lewitów oznaczone są misą i ręką unoszącą dzban z wodą (lub sam dzban), jako że ich praprzodkowie byli pomocnikami świątynnymi i do ich zadań należało obmywanie rąk kapłanów. Na macewie pisarza przepisującego zwoje Tory zobaczymy rękę trzymającą gęsie pióro, książki lub szafę z książkami. Podobnie uczonym mężom i pisarzom ryto na nagrobkach stosy ksiąg na których wypisane były ich tytuły. Księgi widniały także na macewach ludzi uczonych, a dodatkowo - jeśli czytali Torę w synagodze, pełnili funkcje rabinów - znajduje się na nich tzw. "jad" (z hebrajskiego "ręka") wskazówka w kształcie ręki z wyciągniętym palcem wskazującym służąca w synagogach do wskazywania czytanego tekstu. Mohel (rzezak rytualny) miał na nagrobku rękę trzymającą lancet służący do obrzezania lub podwójne krzesło (tzw. "krzesło Eliasza") służące również przy obrzędzie obrzezania. Skarbonka wraz z ręka wrzucającą monetę oznaczała dobroczyńcę i znajdowała się zarówno na macewach kobiet jak i mężczyzn. Charakterystyczne dla nagrobków kobiet są natomiast świece (najczęściej dwie, ale występują też wieloramienne świeczniki), ponieważ to kobieta zapala w domu żydowskim świece szabatowe. Świece te są najczęściej zgasłe lub złamane - jako symbol śmierci i żałoby. Występują również siedmioramienne świeczniki - symbol judaizmu i świątyni jerozolimskiej. Groby kobiet umieszczane były na osobnych od grobów męskich kwaterach. Motywy zwierzęce także mają swoją symbolikę. Na macewach znajdziemy zwierzęta biblijne - lwa, tygrysa, jelenia, a także legendarne - gryfa czy lewiatana. Talmud głosi: "Bądź wytrzymały jak tygrys, a lekki jak orzeł, rączy jak jeleń a silny jak lew, abyś mógł wypełnić wolę Ojca twego w niebiosach" (Pirke Awot - Przypowieści Ojców 5,23). Lewiatan jest symbolem czasów mesjańskich, natomiast wąż połykający włąsny ogon - symbolem nieskończoności. Obok nich występują także zwierzęta rodzime takie jak niedźwiedź, bocian, pies, zając, wiewiórka a nawet żaba. Często zwierzę jest ilustracją imienia zmarłego. Na przykład lew przedstawia imię Arie i Lejb, jeleń imię Cwi i Hersz, niedźwiedź imię Dow i Ber (lub Berł),a gołąb imię Jona. Motywy zwierzęce nawiązują często do błogosławieństw Jakuba w których imionom patriarchów przypisano symbole zwierząt (np. Naftalemu - łanię, Judzie - lwa etc.). Co do imion kobiecych na grobie kobiety imieniem Miriam znajdziemy instrumenty muzyczne na pamiątkę biblijnej prorokini Miriam, na brzegu Morza Czerwonego grała Bogu z radości hymn pochwalny. Na grobie kobiety imieniem Rachela znajdziemy wyrytą studnię jako symbol spotkania biblijnej Racheli z Jakubem. Na znak żałoby żuraw wyrytej na grobie studni jest złamany. Imię Rebeka ilustrowane jest wizerunkiem stajni pełnej owiec i studnią - symbole spotkania biblijnej Rebeki z Eleazarem.

Innym często powtarzającym się motywem na nagrobkach żydowskich jest korona, trzymana często przez dwa lwy jelenie lub gryfy. Wytłumaczenie tego symbolu jest różnorakie. Korona jest znakiem Tory, Torę w synagodze zdobi korona, należy więc rozumieć, że nagrobek z koroną należy do zmarłego uczonego w księgach judaizmu. Korona może też oznaczać głowę rodu. Inskrypcja "Biada nam, spadła korona z naszych głów" widnieje na wielu macewach. Inna inskrypcja - "Keter Szem Tow" - "Korona Dobrego Imienia" nawiązuje do wersetu talmudycznego z Pirke Awot (4,17): "Są trzy korony: korona Tory, korona kapłańska i korona królewska, ale Korona Dobrego Imienia przewyższa je wszystkie". Napis taki często towarzyszy wizerunkowi korony.

Inne motywy to skrzydła anielskie (bez postaci) czy klepsydra - element jasny i czytelny , obecny także na nagrobkach nie żydowskich. Okręt na nagrobku symbolizuje żałobę (hebrajskie słowa oznaczające statek i żałobę zapisuje się identycznie. Jako symbol żałoby umieszcza się na macewach złamane drzewo, trzodę bez pasterza lub ptaka gromadzącego pod skrzydłami pisklęta.

Na nagrobkach umieszcza się także uniwersalne symbole judaizmu, do których należą wspomniana już wcześniej menora (zwłaszcza na nagrobkach kobiet) oraz gwiazda Dawida. Ta druga według symboliki kabalistycznej oznacza przenikanie się światów - widzialnego i niewidzialnego - pierwiastka ziemskiego i niebiańskiego. Według innej interpretacji sześć wierzchołków gwiazdy symbolizuje sześć dni powszednich w tygodniu, a środek gwiazdy - Szabat. Najstarsze nagrobki opatrzone gwiazdą Dawida znajdują się na cmentarzu żydowskim w Pradze.

Podstawowym elementem nagrobka jest inskrypcja, która zwykle pisana była po hebrajsku. Jej stałe elementy (oprócz imienia i nazwiska zmarłego) zawierają litery hebrajskie "pe" i "nun" - skrót od "tu pochowany" oraz skrót złożony z kilku hebrajskich liter, który można złożyć w słowo "tancewa", który oznacza "niech jego (jej) dusza zostanie zawiązana w węzeł życia". Inne skróty występujące na macewach to litery "zajn" i "lamed" (zal) - "błogosławionej pamięci" - oraz (na nagrobkach uczonych w piśmie) litera "resz" od słowa "raw" - "pan" a także "rabin" (co niekoniecznie oznacza, że zmarły pełnił funkcję rabina). Występuje także skrót złożony z liter "mem" i "waw" - "morejnu" - oznaczający "nasz nauczyciel", co także jest bardziej oznaką czci dla mądrości zmarłego niż informacją o jego zawodzie. Ponadto występują często słowa opisujące zalety zmarłego oraz wyrazy żalu po jego stracie, a także informację na temat wieku zmarłego. Niekiedy na nagrobkach widnieją długie i literacko skomponowane epitafia żałobne. Data śmierci zapisywana jest według kalendarza hebrajskiego, także rok, który ponadto zapisuje się nie cyframi, ale literami hebrajskimi. Przy dacie widnieje niekiedy skrót złożony z liter "lamed", "pe" i "kuf", oznaczający "według rachuby skróconej".

Cmentarze żydowskie w Polsce

Warto tu wspomnieć przynajmniej o kilku nekropoliach żydowskich i innych zupełnie małych, lecz ważnych cmentarzach w Polsce. Jednym z najciekawszych jest cmentarz żydowski w Warszawie, przede wszystkim dlatego, iż pochowane są tam najznamienitsze postaci nie tylko życia żydowskiego, ale i ludzie zasłużeni dla historii, nauki i kultury polskiej, zwłaszcza w XIX i XX wieku. Wypada wymienić przynajmniej kilka nazwisk, a więc: Ludwik Zamenhof - twórca języka esperanto, Ester Rachel Kamińska - założycielka teatru żydowskiego, Henryk Wohl - sekretarz finansów w rządzie narodowym w czasie powstania 1863 roku, Jakub Natanson - chemik, profesor Szkoły Głównej (Uniwersytetu Warszawskiego w Królestwie Kongresowym), Hipolit Wawelberg - współzałożyciel Wyższej Szkoły Politechnicznej w Warszawie, wydawca Sienkiewicza, Orzeszkowej i Konopnickiej, jeden z fundatorów pomnika Adama Mickiewicza w Warszawie, Chaim Zelig Słonimski - uczony, redaktor “Świtu", dziadek poety Antoniego Słonimskiego i wielu, wielu innych. Nazwiska można by mnożyć. Nagrobki znajdujące się w obrębie warszawskiej nekropolii posiadają ogromną wartość artystyczną - stanowią prawdziwe dzieła sztuki. Nagrobek który zasługuje na szczególną uwagę dzięki swej niepowtarzalności i bogactwie przedstawień należy do Berka Szmulowicza, Zwanego też Sonnenbergiem lub Bersohnem, i pochodzi z 1826 roku. Wykonany został przez wybitnego malarza, rzeźbiarza i architekta, Dawida Friedlandera. Grobowiec zdobią kolumny korynckie a dwie płaskorzeźby przedstawiają, jedna - widok warszawskiej Pragi, miejsce w którym Szmulowicz spędził dzieciństwo, a druga - biblijny Babilon. Pierwsza scena przedstawia obraz miasta z synagogą i cmentarzem żydowskim oraz dwór i pałac podarowany ojcu zmarłego przez króla, Stanisława Augusta, wiatrak, zerwany most - symbol śmierci. Druga scena przedstawia wieżę Babilonu, rzekę na której tonie okręt (symbol żałoby), a na gałęziach drzew na brzegu rzeki zawieszone instrumenty muzyczne. To prawdziwa ilustracja do psalmu 137 “Nad rzekami Babilonu, tam siedzieliśmy i tam płakali, na wspomnienie Syjonu. Na wierzbach tej krainy zawiesiliśmy lutnie". Ten właśnie fragment wypisany jest ponad płaskorzeźbą.

Kolejnym zasługującym na uwagę cmentarzem jest powstały w 1552 roku cmentarz Remu w Krakowie. Nazwa cmentarza pochodzi od imienia Mojżesza Isserlesa, słynnego rabina, który spoczywa na tum cmentarzu. Wsławił się on kodyfikacją prawa, z uwzględnieniem tradycji Żydów aszkenazyjskich. Podczas prac konserwatorskich na cmentarzu Remu po wojnie archeolodzy natrafili na zakopane w ziemi nagrobki renesansowe. Znajdowały się wśród nich rzadkie w tej części Europy sarkofagi, świadczące o wpływach włoskich na tych terenach. Najstarsza odnaleziona na cmentarzu Remu macewa liczy ponad 400 lat.

Największym (?) z cmentarzy żydowskich na terenie Polski jest cmentarz łódzki. Na niektórych z cmentarzy (jak na przykład w Leżajsku czy Bobowej) spoczywają sławne postaci chasydyzmu. Jedna z nich to Elimelech z Leżajska, którego grób w kształcie ohelu odwiedzają co roku wierzący w jego cudowną moc Żydzi z całego świata i co rok zostawiają wetknięte w szpary między kamieniami grobowca kartki wotywne zwane kwitłech. . Takich miejsc jest więcej, by wspomnieć tylko Nowy Sącz, Sieniawię, czy Rymanową. Zupełnie małe i zapomniane, ale jakże ważne skarbnice żydowskiej sztuki sepulkralnej znajdziemy w takich miejscowościach jak Karczew, Góra Kalwaria, Tykocin, Szydłowiec, Lesko, Chrzanów i wielu, wielu innych.


Paulina Biskup

/zrodlo: jewish.org.pl/