Chanuka jest wesołym, radosnym œswiętem. Upamiętnia ona cud, jaki wydarzył się w Œswištyni Jerozolimskiej podczas powstania żydowskiego pod wodzą Hasmoneuszy-Machabeuszy, skierowanego przeciw Grekom, za czasów panowania Antiocha IV Epifanesa - w połowie II wieku p.n.e.

Chanuka jest œwiętem żydowskim, które we współczesnym zachodnim œwiecie zyskuje na znaczeniu poprzez swoje kalendarzowe sšsiedztwo z chrzeœcijańskimi Œwiętami Bożego Narodzenia. Dawniej na przykład nie istniał zwyczaj dawania dzieciom prezentów na Chanukę. Prezenty dawało się na Purim. Obecnie dzieci coraz częœciej dostajš chanukowe prezenty w każdy dzień z oœmiu dni Chanuki, po zapaleniu kolejnej chanukowej œwiecy lub lampki.

Głębsze znaczenie tego œwięta dotyczy przełomowego momentu w historii œwiata zachodniego. Jest to bowiem œwięto upamiętniajšce ocalenie judaizmu, a więc pierwszej i wówczas jedynej religii monoteistycznej, opartej na podstawach etycznych.

Skracajšc doœć skomplikowanš historię: tolerancyjni władcy greccy zezwalali podbitym ludom na kontynuowanie lokalnych kultów. Jednak judaizm wyznawany przez Żydów - jedynych etycznych monoteistów tamtych czasów - stanowił wyjštek. Po œmierci Aleksandra Wielkiego w 320 roku p.n.e. imperium zostało podzielone i oddane pod kontrolę jego generałów. Władzę nad Syriš i Palestynš przejęła dynastia Seleucydów. Ci, w odróżnieniu od Aleksandra, narzucili mieszkańcom tych ziem kulturę greckš. Władze greckie okupujšce obszar starożytnego Izraela rozpoczęły bezwzględnš i krwawš kampanię przeciwko religii, która twierdziła, że istnieje jeden, niewidzialny i niematerialny Bóg całej ludzkoœci. Już sam fakt, że Bóg jest niewidzialny, wywoływał przerażenie u Greków. Greckie wierzenia składały hołd widzialnej Naturze. Bóg Izraela, czyli znajdujšcy się poza Naturš twórca tej Natury, był niepojętš abstrakcjš, która wzbudzała lęk i nienawiœć. A stšd już krok do oskarżeń o czary, o rzucanie klštw i zadawanie uroków, trucicielstwo i potajemne rytuały. Antyjudaistyczna propaganda Greków oskarżyła Żydów właœnie wtedy - po raz pierwszy w historii - o mord rytualny. Zaczęły się przeœladowania. Zabroniono np. rytuału obrzezania i żydowscy rodzice, którzy łamali ten zakaz, poddawani byli publicznym egzekucjom wraz z dziećmi. Œmierciš karane było również najpierw posiadanie Tory, a póŸniej wyznawanie w jakikolwiek sposób judaizmu. Œwištynia Jerozolimska została zbezczeszczona. Na ołtarzu œwištynnym, na rozkaz króla Antiocha, składano œwinie, aby ołtarz ten sprofanować. Ostatecznie Œwištynia została przekształcona na rozkaz władz greckich w miejsce kultu Zeusa.

Odpowiedziš na tak agresywnš hellenizację i przeœladowania było powstanie żydowskie skierowane przeciw Grekom, któremu przewodził kapłan Matatiachu i jego pięciu synów. PóŸniej dowództwo nad powstaniem przejšł jeden z nich - Juda zwany Machabeuszem. Od jego imienia powstańcy nazywani byli Machabeuszami. W 165 roku p.n.e. Żydzi wyparli Greków z Palestyny. Wolnoœć religijna została przywrócona. Œwištynia jerozolimska, którš król Antioch IV przemienił na miejsce kultu greckiego, została rytualnie oczyszczona i na nowo poœwięcona.

Historyczne znaczenie powstania trudno przecenić. Była to przecież - zakończona sukcesem - rewolta nie tylko w obronie niepodległoœci i tradycji, ale przede wszystkim w obronie monoteizmu.

Szczególnie że kultura grecka stanowiła, pod wieloma aspektami, dokładne przeciwieństwo kultury żydowskiej. Gdyby postarać się ujšć tę archetypowš opozycję – trwajšcš przez tysišclecia do dziœ – w jednym zdaniu, trzeba by było przywołać znane stwierdzenie: „Dla Greków piękno było œwiętoœciš. Dla Żydów œwiętoœć była pięknem”. Grecy mordowali kalekie i brzydkie dzieci (akceptował ten zwyczaj Platon, popierał Arystoteles), podczas gdy Żydzi głosili, że każdy człowiek, nawet najbardziej kaleki i brzydki, jest stworzony „celem Elokim„, czyli na podobieństwo Boga - a precyzyjnie - "według istoty Boga", a więc jego życie uzyskuje od Boga œwiętoœć i ma - w efekcie - nieskończonš wartoœć. Politeizm grecki kształtował bogów wedle wizerunku ludzi, podczas gdy judaizm starał się kształtować ludzi według wizerunku Boga.

Gdyby powstanie nie wybuchło i nie zwyciężyło - judaizm najprawdopodobniej przestałby istnieć, Żydzi poddani zostaliby hellenizacji tak, jak inne ludy tamtego rejonu, z powierzchni Ziemi zniknšłby jedyny oœrodek monoteizmu i - mamy podstawy przypuszczać - losy całego œwiata potoczyłyby się inaczej.

Zwłaszcza, gdy weŸmiemy pod uwagę fakt, iż z ocalonego wówczas judaizmu narodziły się w cišgu następnych stuleci wielkie religie monoteistyczne (chrzeœcijaństwo i islam), kształtujšce historię ludzkoœci (przede wszystkim w obszarze œwiata zachodniego) przez ostatnie 2 tysišce lat.

Chanuka jest więc także œwiętem ocalenia samej idei etycznego monoteizmu i w tym sensie wykracza swoim znaczeniem poza œwiat wyłšcznie żydowski.


Trzy nazwy zwišzane ze œwiętem Chanuka, które warto zapamiętać:

Chanukija - czyli œwiecznik chanukowy. Ma on dziewięć ramion - na końcu każdego z nich znajduje się pojemnik na olej lub na œwiecę. Ramion jest aż dziewięć, ponieważ osiem reprezentuje osiem dni œwięta, a dziewište spełnia ważnš rolę pomocniczš i nazywa się szamasz (sługa). Jednak ponieważ jest to rola pomocnicza - œwiatło szamaszu nie jest uważane za "oficjalne" œwiatło menory.

Przez osiem dni zapala się kolejne œwiatła chanukiji zaczynajšc od jednej œwiecy pierwszego dnia, kolejno dodaje się jednš więcej, aż do zapalenia wszystkich oœmiu ostatniego - ósmego dnia.

Latkes, czyli placki ziemniaczane sš z pewnoœciš najbardziej tradycyjnym i ulubionym daniem na Chanukę, jakkolwiek w Izraelu równie popularne sš pšczki (ponczkes w jidysz). To, co jest dla nich wspólne, to oczywiœcie olej. Zarówno placki ziemniaczane jak i pšczki smaży się na oleju, a przecież cud chanukowy dotyczył właœnie oleju, którego wystarczyło na osiem dni. W Izraelu najbardziej popularnym przysmakiem chanukowym jest sufganija (sufganijot w liczbie mnogiej) - pšczki nadziewane konfiturami, dżemem lub marmoladš i posypane cukrem pudrem. Jakkolwiek placki ziemniaczane sš podawane w Izraelu w czasie Chanuki, to jednak popularnoœć sufganijot jest coraz większa.

(Przepisy na latkes oraz inne dania kuchni chanukowej podaliœmy w poprzedniej notce: fzp.salon24.pl/254011,dzisiaj-sledzimy-losy-sledzi)

Drejdel (jidysz) (po hebrajsku sewiwon), to czteroboczny bšczek z pojedynczš literš hebrajskš po każdej stronie. Gra w drejdel jest tradycyjnš rozrywkš w œwięto Chanuka w kręgu rodziny i znajomych. W okresie przeœladowania religii żydowskiej przez Greków, gdy Żydzi zbierali się na Szabat albo na uroczystoœć obrzezania, grano w drejdel, aby upozorować przed okupantami, że to gra hazardowa jest powodem spotkania.

Przed powstaniem państwa Izrael w roku 1948 na wszystkich drejdlach znajdowały się litery nun, gimel, hej i szin, które sš pierwszymi literami słów w zdaniu: "nes gadol haja szam" ("wielki cud stał się tam"). Dziœ w Izraelu na drejdlu znajdujš się litery nun, gimel, hej, pej, które sš pierwszymi literami słów w zdaniu: "nes gadol haja po" ("wielki cud stał się tu").

/zrodlo:FZP/