14.02.2013

“I wystawią Mi świątynię, abym zamieszkał w pośród nich.” (Szemot 15:8)

W dzisiejszych czasach nie mamy świątyni, jednak w jej miejsce mamy synagogę, stanowiącą „małą świątynię”. Tak pisze prorok –

„Dlatego mów: Tak mówi Pan Bóg: Wprawdzie wygnałem ich pomiędzy narody i rozproszyłem po krajach, jednak przez krótki czas będę dla nich małą świątynią w tych krajach, do których przybyli.” (Księga Ezechiela 11:16)

Gemara komentuje –

„’Jednak przez krótki czas będę dla nich małą świątynią” (Jechezkel 11:16). R. Izaak powiedział: To odnosi się do synagogi i domów modlitwy w Babilonii.” (Megila 29a)

*

W istocie, Żydzi wszystkich pokoleń starali się, w miarę możliwości, budować synagogi na wzór oryginalnej Beit HaMikdasz – czyli zburzonej świątyni w Jerozolimie.

Dlatego też, budowano synagogi w kształcie kwadratu, a nie trójkąta, pięciokąta, czy koła czy innych form geometrycznych; próbowano bowiem naśladować kształt kwadratowej świątyni.

Synagoga zawsze otwiera się na zachód, zwrócona jest na zachód, jednak kierunek modlitwy to wschód, tak jak to robiono w Światyni (nawet jeśli tak naprawdę nie był to wschód, jak np. modlący się w Europie Wschodniej, zwracają się de facto, na południe) – stąd też ścianę w zwróconą w kierunku Jerozolimy nazwano „mizrach” (wschód).

Salę synagogi, Aron Hakodesz (święta arka), dekorowano elementami przypominającymi wnętrze świątyni, np. stylowymi filarami czy też ornamentami nawiązującymi do kompozycji z kwiatów, i tym podobne.

Ner tamid – lampka wisząca w synagodze, pali się na pamiątkę “ner hamaaraw” – jednej z lamp w świątyni, która paliła się zawsze, bez przerwy.

*

Również chalacha pełna jest porównań pomiędzy synagogą a świątynią. Dla przykładu –
Istnieje micwa (przykazanie) by oddawać cześć świątyni, jak napisane jest –
„…a świątynię Moją czcijcie: Jam Wiekuisty!” (Wajikra 19:30)

Na podstawie tego zapisu, istnieje też obowiązek oddawania czci synagodze –

“Nasi rabini nauczali: “Synagogi nie mogą być traktowane lekceważąco. Nie wolno w nich jeść lub pić, ani ubierać się w nich, ani spacerować w ich wnętrzach, ani nie kryć się w nich latem przed słońcem, ani nie kryć się w nich przed deszczem … “(Megila 28ab)

**

Zagadnieniem po części chalachicznym jest miejsce ustawienia bimy (podium) w synagodze.
Miejscem bimy jest środek, centrum synagogi. Tak pisze ReMa w swej księdze dotyczącej chalachot związanych z synagogą –

„A bimę stawiamy w środku synagogi, tak by czytający Torę stojąc na niej, słyszany był przez wszystkich w synagodze.” (Szulchan Aruch, Orech Chaim, 150:1)

GRA (Rabin Elijahu, Gaon z Wilna) wskazuje na to, iż źródło opinii Rabina Remu znajduje się w historii o synagodze w Egipcie, w Aleksandrii –

„Nauczano: Rabin Jehuda stwierdził: Kto nie widział podwójnej kolumnady ( tj. synagogi- bazyliki) w Aleksandrii, Egipcie, nigdy nie zobaczył chwały Izraela.

Mówiono, że synagoga ta była jak bazylika, jedna kolumnada w środku innej, i czasem gromadziło się w niej dwa razy więcej ludzi, niż liczba Żydów którzy wyszli z Egiptu (=1.200.000)

Znajdowały się tam siedemdziesiąt jeden złotych tronów, odpowiadające liczbie siedemdziesięciu jeden członków Wielkiego Zgromadzenia (Sanhedrynu), każdy z nich zawierający nie mniej niż dwadzieścia jeden talentów złota i drewniane podium, na którym stawał opiekun Synagogi trzymając szalik w swym ręku. Kiedy nadchodził czas, by odpowiedzieć Amen (na zakończenie Błogosławieństwa), machał on szalikiem a zgromadzeni odpowiadali prawidlowo (ze względu na ogromne rozmiary Synagogi, głos prowadzącego był dla większości nie słyszalny). „ (Suka 51b)

Bima znajdowała się więc w środku.

Podowem dla takiego ustawienia była wygoda, tak by głos chazana (kantora) słyszalny był dla wszystkich ludzi zgromadzonych ludzi, jako że było ich bardzo dużo.

ReMa wskazuje na to, także w swym komentarzu: „tak, by czytający Torę stojąc na niej, słyszany był przez wszystkich”.

Co ciekawe, powód ten nie ma zastosowania w stosunku do chazana prowadzącego modlitwę, który, jak wiadomo, stoi z przodu synagogi, zwracając się twarzą do zgromadzonych, stojących za nim. W synagodze w Aleksandrii tymczasem, chazan prowadzący modlitwę stał na bimie, a szaliki podnoszone były przy wypowiadaniu „amen” po błogosławieństwach.

Wygląda na to, że kwestia czytania Tory jest istotniejsza niż modlitwa. Lub, jak przekonamy się poniżej, źródło słów Rabina Remu znajduje się gdzie indziej.

**

Co jeśli zostanie postanowione – w imię wygody czy estetyki – że bima zostanie umieszczona w innym miejscu synagogi, np. z przodu, z tyłu, lub po boku? Czy można coś takiego zrobić? Czy jest to dozwolone?

Jeśli synagoga jest mała i ma dobrą akustykę, i wszyscy zgromadzeni na modlitwę mogą usłyszeć słowa czytającego – w takim przypadku, wydaje się, że inne ustawienie bimy będzie dozwolone, odwołując się do słów Rabina Remu, wskazujące na to, iż istotne jest umożliwienie zgromadzonym, by wszyscy dobrze słyszeli.

W istocie, tak napisał Rabin Josef Karo, w swej książce „Kesef Miszne” (komentarz do pism Rambama), twierdząc, że bimę można postawić w dowolnym miejscu w synagodze, lecz tak by była widzialna dla wszystkich zgromadzonych. Tak też zwykli robić w co poniektórych społecznościach Hiszpanii (minhag istambułski, na przykład), bima stała tam akurat z tyłu (co ma spory sens, gdyż wtedy czytający zwrócony jest twarzą do zgromadzonych, którzy stoją przed bimą).

Jednak w społecznościach aszkenazyjskich, temat ten urósł do wymiarów fundamentalnej zasady i doprowadził do wielkiej wojny pomiędzy „innowatorami” (reformowani) a „haredim” (ortodoksami). Ci pierwsi postanowili ustawić bimę z przodu synagogi, i zostali oskarżeni przez tych drugich o naśladowanie stylu budowli chrześcijańskich kosciołów, gdzie w kościołach ołtarz znajdował się rzeczywiście z przodu zgromadzenia wiernych.

Zagadnienie to stanowiło jedną z najgorącej dyskutowanych spraw pomiędzy judaizmem ortodoksyjnym a reformowanym, zwłaszcza na Węgrzech, gdzie ruch reformowany przejął wiele synagog, a także w innych krajach Europy.

Ortodoksi sprzeciwiają się zmianom, nie ze względu na kwestie chalachiczne – w tej mierze nie ma akurat problemu – lecz ze względu na fundamentalną kwestię odseparowania się od zwyczajów przyjętych w chrześcijaństwie.

**

Co stanowiło odpowiednik bimy w światyni?

- Ołtarz.

Jednak w świątyni znajdowały się dwa ołtarze. 1. Złoty ołtarz (zrobiony ze złota), nazywany też „ołtarzem wewnętrznym” (gdyż znajdował się po środku „świętego”, pomiędzy stołem na chleby pokładne a menorą), zwany też ołtarzem kadziła (gdyż ofiarowano na nim kadzidła). 2. „Mizbeach HaOla” – „ołtarz ofiarny”, gdyż składano na nim ofiary. Nazywany także „ołtarzem zewnętrznym” (stał na zewnątrz, na „Azara” – dziedzińcu).

Bima we współczesnej synagodze reprezentuje który z tych dwóch ołtarzy?
Istnieją dwie opinie w tej sprawie:

a) „Ołtarz wewnętrzny”, stojący w sercu Beit HaMikdasz, na przeciw „Kodesz HaKodaszim” (Święte Świętych).

b) „Ołtarz ofiarny”, „Mizbeach HaOla”, który stał na zewnątrz, na dziedzińcu świątyni.
Oba ołtarze umiejscowione są pośrodku (mniej więcej), jeden pośrodku „świętego” a drugi pośrodku „dziedzińca”.

***

Możliwe, że Rabina Remu oparł swą opinię na innym źródle.

Tora przykazała nam micwę „hakhel”, zobowiązującą króla do odczytania księgi Tory przed zgromadzonym ludem, a lud do wysłuchania Tory.

„Po upływie siedmiu lat, w czasie roku odpuszczenia, w święto szałasów, – Gdy przyjdzie wszystek Israel, by ukazać się przed obliczem Wiekuistego, Boga twojego, na miejscu, które sobie wybierze, – przeczytasz zakon ten przed całym Israelem, przed uszyma ich. Zgromadź lud, mężczyzn, niewiasty, i dzieci, i cudzoziemców, którzy w bramach twoich, aby słuchali, i aby się uczyli; i obawiali się Wiekuistego, Boga waszego, i starali się spełniać wszystkie słowa zakonu tego.” (Dwarim 31: 10-12)

Oto opis owej sytuacji, przedstawiony w Misznie –

“Co było procedurą w związku z odczytem parszy przez króla? Na zakończenie pierwszego dnia Sukot (Święto Namiotów), tj. na koniec siódmego (Szwit), wznosili drewniane podium na dziedzińcu świątyni, na którym siadał … chazan (pracownik synagogi) bierze zwój Tory i wręcza go prezydentowi synagogi, a prezydent synagogi przekazuje go zastępcy Arcykapłana. Ten podaje zwój Arcykapłanowi, a on dalej królowi. Król staje i przejmuje zwój w swe ręce, lecz czyta siedząc…[król] czyta od początku Księgi Powtórzonego Prawa (Dwarim)…” (Miszna Sota 7:8)

Tutaj też, wznoszono “drewniane podium”, znajdujące się w pośrodku dziedzińca, obok „ołtarza zewnętrznego”. Krół odczytywał Torę siedząc na tym właśnie podium.

Być może na podstawie tego źródła ReMa wywnioskował, iż bima, na której stoi czytający Torę, znajdować ma się pośrodku, tak jak zlokalizowany był „ołtarz zewnętrzny”.

W kontekście owych informacji, ponownie zadamy pytanie, które postawiliśmy już wcześniej w tekście – dlaczego chazan prowadzący modlitwę nie stoi również na bimie, znajdującej się pośrodku synagogi? (tak jak stanowi zwyczaj społeczności sefardyjskich)

Odpowiedź –

ReMa oparł swą ideę, uczącą, że bima znajdować się pośrodku, na micwie „kahkel”. Na „drewnianym podium” przygotowanym specjalnie na tą okazje, król stał i czytał Torę, a nie modlił się. Dlatego też ReMa nakazał, by z bimy odczytywana była Tora, z bimy stojącej na środku synagogi, a modlitwa prowadzona ma być przez chazana stojącego na przodzie synagogi.

Rabin Boaz Pash

tlumaczyla Daniela Malec