„I rzekł Wiekuisty do Mojżesza, tak: „Oświadcz synom Izraela a powiedz im: Gdy wnijdziecie do ziemi, którą oddaje wam, a zżynać będziecie użątek jej; przyniesiecie tedy snop z pierwociu użątku waszego do kapłana; I przedstawi on snop przed obliczem Wiekuistego, aby uzyskać dla was upodobanie; nazajutrz po  święcie przedstawi go kapłan. Wy zaś przygotujecie w dzień przedstawienia przez was snopu, jagnię zdrowe, roczne, na całopalenie. A przy tem – ofiary jego śniednej, – dwie dziesiąte efy przedniej mąki, zaczynionej oliwą, na ofiarę ogniową Wiekuistemu, na woń przyjemną, a zalewki do niego, – wina czwartą część hinu. A  żadnego chleba, prażonych ziarn, i świeżych kłosów nie będziecie jadali, aż po sam dzień, w którym przyniesiecie ofiarę Bogu waszemu: ustawa to wieczna w pokoleniech waszych, we wszystkich siedzibach waszych.” (Wajikra 23, 9-14. Tłum. Dr Cylkow).

Innymi słowy Tora zabrania spożywania z nowego ziarna do czasu przybliżenia ofiary ‘omer’ (‘snop’ tłum, Cylkow), która przypada na 16 Nisan, nazajutrz po pierwszym dniu święta Pesach. To miała na myśli Tora mówiąc: „nazajutrz po  święcie” (w oryginale: „mimachorat haSzabat”, Szabatem nazywany jest dzień odpoczynku), kiedy ‘haSzabat’ to właśnie pierwszy dzień Pesach. Takie odczytanie wersu jest tradycją rabiniczną. Saduceusze i Boecjusze interpretowali ‘haSzabat’ nie jako dzień odpoczynku, czyli święto, ale dosłownie jako Szabat, siódmy dzień tygodnia. Co za tym idzie, ustalili dzień przybliżania ofiary ‘omer’ na niedziele wypadającą po pierwszym dniu święta Pesach. W czasach Miszny wokół tego zagadnienia wywiązał się wielki spór.

Również w czasie kiedy Beit HaMikdasz nie istnieje i ofiara ‘omeru’ nie jest przybliżana, zakaz pozostaje bez zmian i zabronionym jest spożywanie zboża, które dojrzewało w tym samym roku póki nie minie 16 Nisan. Zakaz obejmuje nie tylko jęczmień (z którego przybliżana była ofiara ‘omer’), ale również 4 pozostałe rodzaje zbóż: pszenicę, grykę, owies i żyto.

Co dokładnie jest zabronione?

Zakaz dotyczy zboża zasianego po dniu 13 miesiąca Nisan, 3 dni przed składaniem ‘omeru’ (ponieważ 3 dni to czas uważany za wystarczający do tego aby ziarno przyjęło się w glebie). W ten sposób zboże zasiane do 13 Nisan uważane jest za ‘stare’ i z dniem 17 Nisan można je spożywać. Natomiast wszystko zasiane po 13 Nisan będzie traktowane jako ‘nowe’ (chadasz), a plony będą zabronione do czasu złożenia ofiary ‘omeru’ lub do 17 Nisan przyszłego roku.

W Erec Izrael:

Zasadniczo w Erec Izrael nie ma problemu z zakazem ‘chadasz’. Powodem tego jest wczesna pora deszczowa, przez co wysiew ziarna przypada na początek zimy, a dojrzałość i gotowość do zbioru tuż po Pesach. Dlatego też zaraz po żniwach dozwolone jest spożywanie zboża, które uważane jest za ‘stare’.

Poza Izraelem:

Problem zaczyna się poza Izraelem z wyjątkiem ziem, na których wysiew odbywa się przed Pesach. Natomiast w państwach północy, w których Żydzi osiedli się 400 lat temu, z powodu śniegu i mrozu przykrawających ziemie w czasie zimy, zboże wysiewane jest po Pesach, a dorasta w czasie wiosny i lata. Plony dojrzewające w takich warunkach będą uważane za ‘chadasz’, a zakaz spożywania zniknie wraz z minięciem Pesach w przyszłym roku. Ta sprawa bardzo ciążyła Żydom mieszkającym na tych ziemiach, znaczyło to bowiem, że mąka oraz alkohole powstałe ze zboża tegorocznego są zabronione. Zmuszeni byli zatem do korzystania ze zbiorów ubiegłorocznych.

Na półkuli południowej, na którą zawędrowali Żydzi w ostatnich 200 latach, sprawa przedstawia się jeszcze bardziej skomplikowanie. Tam bowiem cykl roku przebiega odwrotnie niż na północy i większość zbóż dorasta w tamtejszej zimie, czyli po Pesach. Wtedy spoczywa na mieszkańcach Ameryki Południowej zakaz ‘chadasz’. Na jej terenie jak również w Australii i Oceanii istnieje poważny problem z kupnem pożywienia wytworzonego na bazie zboża.

Wprowadźmy teraz do naszego rozważania kilka kwestii mogących rozwiązać problem (przedstawimy tylko skrót opinii, bez źródeł, inaczej bowiem nie wyjdziemy z tego)

Po pierwsze: czy zakaz ‘chadasz’ obowiązuje poza Erec Izrael?

Opinie wśród Tanaitów są podzielone:

1)                  Są tacy, którzy sądzą, że ‘chadasz’ obowiązuje w każdym miejscu jako zakaz z Tory. Ta opinia w swej istocie oparta jest na wersie naszej parszy: „we wszystkich siedzibach waszych” innymi słowy w każdym miejscu waszego zamieszkania, w Erec Izrael lub poza nią.

2)                  Zdaniem innych ‘chadasz’ jest zabroniony tylko w Ziemi Świętej, poza jej granicami zakazu nie ma. Bazują oni na twierdzeniu, że ‘chadasz’ jest przykazaniem odnoszącym się do Erec Izrael i jako takie stosowane jest tylko w granicach tej ziemi. Tymczasem słowa „we wszystkich siedzibach waszych” tłumaczą następująco: w każdym miejscu, w którym się osiedlacie na stałe, a na stałe żyd osiedla się tylko w ziemi wybranej przez Boga. Wygnanie poza tę ziemie jest tylko tymczasowe, nawet jeśli oznacza to kilka tysięcy lat…

3)                  Spór miał swą kontynuację w następnym pokoleniu, w czasach Amoraitów. Gemara wzbogaca dyskusję o kolejną opinie: ‘chadasz’ w ziemi Izraela jest zakazem Tory, ale poza jej granicami zakazują go Rabini.

Również autorytety halachiczne podzieliły się w swych opiniach. Część z nich zdecydowała, że zabronienie poza Erec Izrael jest rabiniczne i obowiązuje tylko na ziemiach przyległych (Babilonia, Transjordania itp.), ale na innych terenach zakaz nie istnieje.

Decyzja Szulchan Aruch jest wyraźnie zaostrzająca:

„Zakaz ‘chadasz’ stosuję się tak w Ziemi [Izraela], jak i poza Ziemią [Izraela]” (Szulchan Aruch, Jore Dea 293, 2). Remu nie komentuje tej decyzji. Innymi słowy zgadza się on, że ‘chadasz’ obowiązuje na całej Ziemi. Zwyczajowo jednak, poza Izraelem, traktowany jest ten zakaz nieco łagodniej, dzięki czemu żydzi korzystają z nowych zbóż. Wydaje się, że stoi to w opozycji do halachy. Remu, w charakterystyczny dla siebie sposób tłumaczenia zwyczajów, umiejscawia dyspensę w następującym porządku rozumowania:

(I)                 Zgadza się, że większość autorytetów zabrania ‘chadasz’ i że mamy zasadę mówiącą: „jednostka i większość – halacha jak większość”. Jednakże w krytycznej sytuacji, kiedy nie ma innego rozwiązania halachicznego, można polegać na mniejszości pozwalającej na korzystanie z nowego zboża. Powyższa sytuacja jest krytyczna – nie można dopuścić do zagłodzenia społeczności.

(II)              Ponieważ większość zboża nie jest nowe (korzysta się ze zboża magazynowanego), można je zignorować. Oczywiście nie należy pytać czy to ziarno pochodzi z nowych zbiorów czy ze starych, ale oprzeć się na przeważającej części dozwolonego zboża.

(III)           Nowym pomysłem wprowadzonym przez Remu (jakkolwiek problematycznym, wiele autorytetów halachicznych zarzuciło, że jest logicznie wątły) jest zastosowanie zasady ‘podwójnej wątpliwości’ (hebr.: safek sfeka): wątpliwość czy ziarno jest tegoroczne czy z lat poprzednich. Nawet jeśli założymy, że tegoroczne, nie możemy wykluczyć, że kiełkowało przed 13 Nisan a tym samym nie jest ‘chadasz’. Zasada ‘podwójnej wątpliwości’ pozwala na łagodzenie decyzji w kwestiach halachicznych (oczywiście nie można opierać się na tym rozwiązaniu w przypadku gdy wiadomym jest, że dane zboże dorastało w obecnym roku).

Argument ostateczny brzmi: nie decydować o zakazie w miejscu gdzie oczywistym jest, że społeczność nas nie posłucha, bo „lepiej aby robili coś nieumyślnie niż umyślnie”. Czyli lepiej aby nie było powiedziane im, że to jest zabronione. W ten sposób ich wykroczenie będzie nieumyślne. Ogłaszając zakaz jedzenia tego zboża, podczas gdy społeczność dalej będzie go jadła tym razem zgrzeszy umyślnie.

Tak argumentuje Remu w Szulchan Aruch (Jore Dea 293, 3).

*

Dalsze rozważanie daje kolejną część rozwiązania. Pytanie – czy ‘chadasz’ dotyczy zboża dorastającego pod ręką nie-żyda? Jakie jest prawo odnośnie ziarna nie-żydów? Czy również jest zabroniona z powodu ‘chadasz’?

Również w odpowiedzi na te pytania podzieleni byli Riszonim i Acharonim w swych opiniach -

1)                  Niektórzy utrzymują, że ‘chadasz’ stosuje się nawet do zboża nie-żyda.

2)                  Zdaniem innych kodyfikatorów zakaz ten nie stosuje się do obcego zboża. Ich opinia wywodzi się z wersu mówiącego: „z pierwociu użątku waszego”, użątku waszego, żydów, a nie użątku nie-żydów.

3)                  Trzecia opinia głosi: zboże nie-żydów jest w prawdzie dozwolone przez Torę, ale zabronione przez Rabinów.

4)                  Inni rozróżnili między nie-żydowskim ziarnem dojrzewającym w Erec Izrael, którego zakazali z powodu ‘chadasz’ i między nie-żydowskim ziarnem dojrzewającym poza Izraelem, którego nie zakazali z powodu ‘chadasz’.

5)                  Jest też stanowisko wśród Acharonim, które komplikuję sprawę jeszcze bardziej. Głosi ono co następuję: według opinii (przytoczonej wyżej) zgodnie z którą zboże żydowskie poza Erec Izrael jest zakazane przez Torę, również ziarno nie-żydowskie będzie zabronione tyle, że zakazem rabinicznym. Inaczej z opinią (także wspomnianą wyżej), która autorytetem rabinów zakazuje zboże żydowskie dorastające poza Izraelem. W tym wypadku ziarno należące do nie-żyda będzie całkowicie dozwolone.

Rabin Józef Karo skłania się ku podejściu rygorystycznemu i tak decyduje w Szulchan Aruch:

„Zakaz ‘chadasz’ stosuję się tak do żydowskiego jak i do gojskiego” (Szulchan Aruch Jore Dea 293, 2)

W każdym razie, mówi Remu, można dołączyć opinie, że nie-żydowskie zboże nie podpada pod ‘chadasz’, po to aby dozwolić korzystanie z nowych plonów poza Erec Izrael. Z powodu tego, że większość zboża – także w czasach Remu – dorastało na polach nie-Żydów.

Dlatego Remu uzasadnia zwyczaj spożywania nowego ziarna, bez sprawdzania czy dotyczy go zakaz ‘chadasz’ czy też nie.

***

Niemniej jednak, znaleźli się chasydzi (mowa tu nie o chasydach związanych z różnymi ruchami  na wschodzie Europy. W tych czasach nie było ich bowiem jeszcze. Chodzi tu o ludzi przyjmujących na siebie rygor, którego inni nie byli gotowi przyjąć) i ludzie wypełnieni bojaźnią Bożą, którzy nie spożywali nowego ziarna i jego wytworów dopóty, dopóki nie przekonali się, że nie ma w nim podejrzenia zakazu ‘chadasz’.

W ‘pytaniach i odpowiedziach’ (tzw. szut, szeelot wetszuwot) Remu (rozdz. 132, par. 15), odnosi się do  pytania zadanego przez pewnego ‘chasyda’ następująco: czy mi pobożnemu, który nie korzysta z nowego zboża, dozwolone jest używanie naczyń człowieka, który posługiwał się nimi w celu spożywania tegorocznego ziarna? Czy w ogóle restrykcja, którą nałożyłem na siebie, aby nie jeść tego typu żywności, zabrania mi także korzystania z naczyń, w których gotowane były rzeczy zakazane z powodu ‘chadasz’?

Remu odpowiedział mu w skrócie, że może używać takich naczyń bez żadnych podejrzeń, a to z różnych powodów, których teraz nie będziemy przytaczać. Ponadto Remu przeprasza go za tak krótką i pospieszną odpowiedź, tłumacząc, że zmuszony był kończyć list natychmiast gdyż zajęty był prowadzeniem zajęć dla uczniów w Jesziwie, oraz z powodu podejrzenia, że listonosz wyjdzie nie wziąwszy od niego listu.

**

Odnotujmy jeszcze jeden fakt. Dwa pokolenie po Remu, na innego krakowskiego rabina spadło wiele cierpień z powodu kwestii zakazu ‘chadasz’.

Rabin Joel Sirkisz, znany jako Bach, rozsławił się jedną z ważniejszych decyzji halachicznych, którą podjął – dozwolenie ‘chadasz’ poza Erec Izrael.  Wielu uczonych z jego pokolenia, jak i z pokoleń następnych atakowało go za tę decyzje. On jednak trwał w swym postanowieniu co było jedną z przyczyn przymusu migracji z miasta do miasta. Bach pełnił funkcję rabina w ponad 10 miejscach, z których ostatnim był Kraków. Również tu nie do końca znalazł spokój, kiedy to chazan w lokalnym domu modlitwy, który uważał siebie za sprawiedliwszego  i mądrzejszego od rabina, wystąpił przeciw kilku z decyzji Bacha. Jedną z pretensji jakie kierował przeciw rabinowi chazan była ta dotycząca ‘chadasz’. Trudności jakich przysporzył rabinowi kantor opisuje Bach w jednej z jego odpowiedzi (odp. 92) w książce „Nowe pytania i odpowiedzi Bacha”.

Rabin Boaz Pash - Tłumaczył Dawid Szychowski

Dziękujemy organizacji Shavei Israel za udostępnienie tekstu