Piatek 25 lutego 2011

Zapalenie swiec godz. 17:05

Hawdala Sobota 26 lutego godz. 18:15

Parszat Wajakhel-Pekudej - Rabin Khan

Poprzedni rozdzia³, Ki Tisa, zakoñczy³ siê opisem zej¶cia Moj¿esza z góry Synaj. Moj¿esza w widoczny sposób zmieni³o bliskie przebywanie z Bogiem. Tytu³ "Wajakhel", czyli: "I zgromadzi³", sugeruje, ¿e na pocz±tku Moj¿esz zgromadzi ca³y lud, by przekazaæ im Torê, któr± otrzyma³ na Synaju. Nauczanie zaczyna od praw szabatowych. Nie powinno nas to dziwiæ; przestrzeganie szabatu bowiem jest jedn± z najwa¿niejszych micw, podstaw± ca³ej religii ¿ydowskiej. 

Niektórzy komentatorzy zwracaj± uwagê na zestawienie tego nauczania z grzechem z³otego cielaca. Oddwanie czci z³otemu cielcowi niew±tpliwie by³o grzechem. szabat, jako ¶wiedectwo tego, ¿e Bóg w ci±gu sze¶ciu dni stworzy³ ¶wiat, stanowi duchow± odtrutkê na wszelkie akty ba³wochwalcze w przysz³o¶ci. Istnieje tak¿e inny zwi±zek miêdzy grzechem z³otego cielaca a wyborem praw szabatowych jako tych, od których zacznie siê nauka: chodzi o to, na czym polega³a istota grzechu z³otego cielca. Otó¿ ludzie, oddaj±c cze¶æ z³otemu cielcowi, usi³owali "poznaæ Boga"; szabat za¶ jest najw³a¶ciwszym sposobem do osi±gniêcia tego celu. Je¶li kto¶ poszukuje Boga i chce Go poznaæ, powinien przestrzegaæ szabatu. To jest najbardziej w³a¶ciwy sposób, by do¶wiadczyæ Bosko¶ci.

To ciekawe, bo przecie¿ ¯ydzi otrzymali ju¿ pouczenie na temat szabatu, o którym Ksiêga Wyj¶cia czterokrotnie wspomina w ró¿nych miejscach (16:23, 20:7-10, 23:12, 31, 31:13-17), oprócz nauczania w Mara (15:25), gdzie - wed³ug tradycji - ¯ydzi otrzymali nakaz przestrzegania szabatu (zob. Sanhedryn 56a, RaSzI 24:3). Dlaczego wiêc by³o konieczne mówienie na ten temat po raz pi±ty? Bli¿sze spojrzenie na specyficzne nauki zawarte w rozdziale "Wajakhel" pomo¿e nam to zrozumieæ.

"Przez sze¶æ dni wykonywaæ bêdziecie pracê, a w dniu siódmym bêdziecie mieli ¶wiêty szabat ca³kowitego odpoczynku dla Pana; ka¿dy, kto w nim bêdzie wykonywa³ pracê, poniesie ¶mieræ. Nie bêdziecie rozpalaæ ognia w ¿adnej z waszych siedzib w dzieñ szabatu". (Wj 35:2,3)

Powy¿szy cytat mo¿na stre¶ciæ w dwóch zdaniach: 1) zakaz wykonywania "melachy" [l.mn. melachot, hebr. "praca"]; 2) zakaz u¿ywania ognia. To od razu nasuwa kilka pytañ: Co to jest "melacha"? Dlaczego ogieñ wy³±czony zosta³ z kategorii "melachy" i wymieniony osobno? Na tymi pytaniami szeroko rozwodzi siê Talmud w dyskusji halachicznej - z ca³± pewno¶ci± wiêc nie mo¿na wiêc rozwa¿aæ praw szabatowych, nie poznawszy uprzednio halachicznej definicji pracy oraz tego, co prawo ¿ydowskie mówi o rozniecaniu ognia. Struktura rozwa¿añ halachicznych opiera siê tutaj na opisie budowy Miszkanu. "Melacha", s³owo dla tego fragmentu kluczowe, oznaczaj±ce wszelk± pracê wykonywan± przy wznoszeniu Miszkanu (np. 35:21, 35:31, 35:33, 35:35, 36:1, 36:2, 36:3, 36:4, 36:5, 36:6, 36:7, 36:8), jest tak¿e niezbêdne dla w³a¶ciwego odczytania rozdzia³u "Wajakhel", w którym Moj¿esz poucza o prawach szabatowych. Na tej podstawie nasi mêdrcy doszli do wniosku, ¿e rodzaje pracy wymienione przy budowie Miszkanu s± to¿same z czynno¶ciami, których Tora zakazuje wykonywaæ w dniu siódmym. Krótko mówi±c, "melachot" zakazane w szabat s± to te czynno¶ci, które wykonywano przy wznoszeniu Miszkanu.

Skoro ju¿ to sobie wyja¶nili¶my, zadaæ musimy kolejne pytanie: dlaczego prawa szabatowe wywiedziono z fragmentu, w którym mowa o budowie Miszkanu? To te¿ ju¿ w³a¶ciwie wiemy: bo to samo s³owo, "melacha", wystêpuje w obydwu fragmentach. Taka jednak odpowied¼ nasuwa kolejne pytanie. Bóg z pewno¶ci± ma dosyæ wyobra¼ni, ¿eby w dowolnie wybranym przez siebie rozdziale Tory umie¶ciæ "grê s³ów", która by ujawnia³a nowe mo¿liwo¶ci odczytania s³owa "melacha". Dlaczego wiêc prawa szabatowe wywodziæ mamy akurat z rozdzia³u traktuj±cego o budowie Miszkanu? Musi istnieæ jaki¶ zwi±zek miêdzy szabatem i Miszkanem.

Z góry mo¿emy za³o¿yæ, ¿e trudniej zrozumieæ nakaz wybudowania Miszkanu, ni¿ obowi±zek przestrzegania szabatu. Bo po co¿ Bogu ziemski "dom"? To samo pytanie zadaje midrasz:

"Dlaczego ¦wiêty Jedyny, niech bêdzie b³ogos³awiony, powiedzia³ do Moj¿esza: 'Wystaw mi ¦wi±tyniê' (Wj 25:8)? Moj¿esz powiedzia³ wobec ¦wiêtego Jedynego, niech bêdzie b³ogos³awiony: 'Panie ¦wiata, nie tylko niebiosa nie mog± Ciê obj±æ, a Ty powiadasz: Wystaw mi ¦wi±tyniê!' ¦wiêty Jedyny, niech bêdzie b³ogos³awiony, odrzek³ mu: 'Moj¿eszu, nie tak, jak ty my¶lisz, lecz przeciwnie - dwadzie¶cia [desek] na pó³noc, dwadzie¶cia [desek] na po³udnie, osiem na zachód, a Ja zst±piê i ¶cie¶niê [hebr. mecamcem] Moj± Szechinê po¶ród wami na dole'".

(Pesikta dRaw Kahana, [Wajakhel] 2:10); zob. tak¿e: Szmot Raba 34:1, gdzie zakoñczenie brzmi: "¶cie¶niê Moj± Szechinê [na powierzchni] jeden ³okieæ na jeden ³okieæ").

To cz³owiek potrzebuje takiego "domu" a nie Bóg. Bóg za¶, ¿eby zmie¶ciæ siê w Miszkanie, musi siê "¶cie¶niæ". I podobnie - po có¿ Bogu "dzieñ odpoczynku"? Idea szabatu jako dnia odpoczynku mo¿e nam siê spodobaæ; w ci±gu sze¶ciu dni Bóg stworzy³ ¶wiat, a siódmego dnia odpocz±³. A jednak krytyczna analiza tego fragmentu prowadzi do podobnie absurdalnego wniosku jak to, ¿e Bóg potrzebuje ziemskiego "domu".

Rozwa¿my teraz akt stworzenia. Bóg z niczego stworzy³ niebo i ziemiê. Akt stworzenia rozci±gn±³ siê na sze¶æ dni; dokonawszy dzie³a, Bóg "odpocz±³". Ten opis zawiera wiele g³êboko zakorzenionych antropomorfizmów: Bóg "odpocz±³", podobnie jak Bóg "stworzy³". (Natomiast "melacha" to przetwarzanie, zmienianie rzeczy ju¿ istniej±cych przez istoty ¶miertelne). Bóg jednak jest nieskoñczony. Z natury swej akt stworzenia obejmuje czas, przestrzeñ i materiê, Bóg za¶ wykracza poza to wszystko. Dokonany przez Boga akt stwórczy opisywany jest jako "jesz me-ajin", czyli: "co¶ z niczego". Ex nihilo. Kabali¶ci proponuj± inn± wyk³adniê: "jesz me-ejn", czyli stworzenie z Nieskoñczonego (Ejn Sof). Spójrzmy na to zagadnienie z matematycznego punktu widzenia: jakakolwiek liczba dodana do nieskoñczono¶ci daje w sumie nieskoñczono¶æ. Skoro Bóg, który jest nieskoñczony (Ejn Sof) stwarza co¶ skoñczonego, czyli ¶wiat, suma tak¿e powinna byæ nieskoñczono¶ci±. Jak wiêc mo¿na dodaæ co¶ skoñczonego do nieskoñczono¶ci? ¯eby odpowiedzieæ na to pytanie, kabali¶ci ukuli termin "cimcum", czyli "¶cie¶nienie". Stworzenie nie jest wynikiem dodania przez Boga czego¶ skoñczonego; przeciwnie - Bóg tak jakby "wycofa³" nieskoñczono¶æ.

¦wiat nie powsta³ wiêc w wyniku tego, ¿e Bóg doda³ co¶ skoñczonego,przeciwnie - Bóg tak jakby "wycofa³" swoj± nieskoñczono¶æ.

Akt stworzenia, a co za tym idzie tak¿e szabat, mo¿emy teraz zobaczyæ z innej perspektywy. Dnia pierwszego Bóg wycofa³ swoj± nieskoñczono¶æ, podobnie jak w nastêpnych dniach a¿ do szabatu. Na koniec dnia szóstego ¶wiat by³ ju¿ ukoñczony, a Bóg odpocz±³. Innymi s³owy, Bóg powróci³ do swej nieograniczonej formy, do nieskoñczono¶ci. Szabat jest przeto dniem, który odzwierciedla nieskoñczono¶æ; jest to te¿ jedyny dzieñ, który uobecnia Boga i buduje z Nim wiê¼ na Jego prawach, a nie poprzez "cimcum".

Idea "cimcum" daje nam g³êbszy wgl±d w szabat. Jak ju¿ zosta³o powiedziane, Bóg istnieje poza czasem; akt stworzenia zatem rozpocz±³ tak¿e odmierzanie czasu. Szabat za¶ przedstawia nieskoñczono¶æ. Czy przed stworzeniem istnia³ czas? Tak, czas "nieskoñczony" albo - szabat! W ¿ydowskiej tradycji akt stworzenie rozpoczyna siê "pierwszego dnia" - pierwszego po Szabacie. Stwarzanie rozpoczyna siê o zmroku: "I by³ wieczór, i by³ poranek, jeden dzieñ" (Rdz 1:5). Mo¿na zatem powiedzieæ, ¿e stwarzanie zaczê³o siê zaraz po szabacie. Czasem poprzedzaj±cym akt stwarzania jest nieskoñczono¶æ, czyli szabat; po sze¶ciu za¶ dniach stworzenia znowu nastêpuje szabat, który jest nasz± drog± ku nieskoñczono¶ci.

Jak zauwa¿yli¶my, cz³owiek mo¿e do¶wiadczyæ nieskoñczono¶ci poprzez obchodzenie szabatu. To stwierdzenie mo¿e nam pomóc w zrozumieniu, dlaczego ogieñ zosta³ wy³±czony z innych "melachot". Kiedy Talmud rozwa¿a pewne kwestie zwi±zane z hawdal±, na dowód przytacza wers z Ksiêgi Rodzaju'

"Nie mo¿na b³ogos³awiæ ¶wiec, póki nie daj± wystarczaj±cego blasku. Rabi Zeira, syn rabiego Abahu, obja¶nia³ to w sposób nastêpuj±cy: 'Bóg zobaczy³, ¿e ¶wiat³o jest dobre' (Rdz 1:4); nastêpnie za¶ jest napisane: 'Bóg rozdzieli³ [hebr. wajawdil] miêdzy ¶wiat³em a ciemno¶ci±'". (Brachot, rozdzia³ 8, s. 12, halacha 3)

Je¶li uznamy, ¿e dzieñ pierwszy nastêpuje po Szabacie, powy¿sze nauczanie nabiera dodatkowego znaczenia. Obrzêd hawdali, który wykonujemy na zakoñczenie szabatu, odzwierciedla w³a¶nie to pierwsze rozdzielenie, kiedy Bóg "wajawdil" miêdzy ¶wiat³em a ciemno¶ci±. Rabejnu Bachja w swoim komentarzu do rozdzia³u "Wajkhel" pokazuje, ¿e obie te rzeczy s± ze sob± zwi±zane w sposób oczywisty. Moj¿esz - t³umaczy - wy³±czy³ ogieñ z innych "melachot", gdy¿ tak jak Bóg rozpocz±³ akt stwórczy od powiedzenia: "Niech stanie siê ¶wiat³o¶æ" (Rdz 1:3), tak i cz³owiek rozpoczyna swój tydzieñ pracy od zapalenia ognia w czasie hawdali.

Powróæmy teraz do praw na szabat, które wywiedzine zosta³y z "melachot" wykonywanych przy budowie Miszkanu. Tworzenie jest zawsze tam, gdzie zachodzi jaka¶ zmiana; ten jednak typ pracy jest zasadniczo ró¿ny od tego, czego dokona³ Bóg w czasie sze¶ciu dni stworzenia. Praca Boga polega³a na tym, ¿eby zrobiæ "co¶ z niczego", podczas gdy my zawsze robimy "co¶ z czego¶ innego". Poniewa¿ jeste¶my stworzeniami ¶miertelnymi, wykonywana przez nas praca zasadniczo ró¿ni siê od tego, czego dokonuje Bóg. Podczas gdy Bóg "wycofa³ siê", ¿eby dokonaæ akty stworzenia, cz³owiek postêpuje wprost przeciwnie. ¯eby co¶ zrobiæ, idzie naprzód. Podczas gdy Bóg wraca w szabat do swej nieskoñczono¶ci, wyzbywaj±c siê "¶cie¶nienia" ("cimcum"), które by³o mu potrzebne, aby stworzyæ ¶wiat, cz³owiek przeciwnie - w czasie szabatu "wycofuje siê", powstrzymuj±c siê od wykonywania jakiejkolwiek pracy. Tak wiêc opisali¶my zwi±zek przeciwieñstw ³±cz±cy cz³owieka i Boga, zwi±zek, którego natura wynika z tego, ¿e s± oni ca³kowicie ró¿ni. Mo¿na ten zwi±zek opisaæ nastêpuj±co: cz³owiek ma byæ odzwierciedleniem Boga; istotnie, jeste¶my Jego lustrzanym odbiciem. Jeste¶my swoimi dok³adnymi przeciwieñstwami. W szabat przeto "wycofujemy siê", usi³uj±c na¶ladowaæ Boga w jedyny sposób, w jaki mo¿emy - poprzez powtórzenie dokonanego przez Boga "skurczenia siê". Byæ mo¿e takie w³a¶nie jest znaczenie powiedzenia, ¿e szabat jest "pami±tk± dzie³a stworzenia": powtarzamy wtedy to, czego dokona³ Bóg, stwarzaj±c ¶wiat.

Teraz mo¿emy zrozumieæ g³êboki zwi±zek miêdzy prawami szabatowymi i budowaniem Miszkanu. Obie te rzeczy maj± zwi±zek ze "¶cie¶nieniem siê" Boga - i to, co Bóg powiedzia³ w midraszu (na tamat Miszkanu): "'Moj¿eszu, nie tak, jak ty my¶lisz, lecz przeciwnie - dwadzie¶cia [desek] na pó³noc, dwadzie¶cia [desek] na po³udnie, osiem na zachód, a Ja zst±piê i ¶cie¶niê [hebr. mecamcem] Moj± Szechinê po¶ród wami na dole'" - jest tak samo prawdziwe odno¶nie szabatu i dzie³a stworzenia (Bóg musia³ siê ¶cie¶niæ, aby stworzyæ ¶wiat).

S³ysza³em kiedy¶ od mojego nauczyciela, b³ogos³awionej pamiêci rabina Josefa Dowa So³owiejczyka, nastêpuj±ce wyja¶nienie: u ¯ydów nauka (filozofii) prowadzi do dzia³ania (zgodnie z imperatywem moralnym). ¯yd powinien na¶ladowaæ Boga i æwiczyæ siê w "cimcum" w ró¿nych sytuacjach. Na tym polega "gwura", czyli: "mêstwo" - tak jak mówi Miszna:

"Kto jest silny? Ten, kto panuje nad sob± (lub: umie pow¶ci±gn±æ swoje ¿±dze)". (Pirkej Awot 4:1)

Ta idea stanowi niew±tpliwie podstawê ca³ej ¿ydowskiej etyki, okre¶laj±c sposób, w jaki cz³owiek powinien siê odnosiæ do swego bli¼niego. Warto zauwa¿yæ, ¿e Tora rozpoczyna siê od s³ów: "Bereszit bara Elokim", czyli: "Na pocz±tku stworzy³ Bóg" (Rdz 1:1), przy czym imieê"Elokim" zwi±zane jest z mistyczn± kategori± "gwura", czyli: "si³a". Bóg "samokontroluje siê" poprzez pow¶ci±gniêcie nieskoñczono¶ci podczas dzie³a stworzenia. Spójrzmy zatem na szabat jako na jednodniowe æwiczenie w panowaniu nad sob±; do zestawu æwiczeñ nale¿y powstrzymywanie siê od wykonywania czynno¶ci, czasem najzupe³niej b³ahych, które jednak nale¿± do kategorii "melacha". Mo¿na mieæ nadziejê, ¿e umiejêtno¶æ panowania nad sob± rozci±gnie siê na pozosta³e dni tygodnia, uwznio¶laj±c nasze my¶li i czyny. Dla zobrazowania tej idei przytoczymy dwa - pozornie sprzeczne - cytaty: jeden z Talmudu Babiloñskiego, a drugi z Talmudu Jerozolimskiego.

Tamud Babiloñski twierdzi:

"Rabi Jochanan powiedzia³ w imieniu rabiego Szymona bar Jochaja, ¿e gdyby wszyscy ¯ydzi dwa razy u¶wiêciliby szabat jak nale¿y, wybawienie nast±pi³oby od razu". (Szabat 118b)

Za¶ Talmud Jerozolimski utrzymuje:

"Je¶li wszyscy ¯ydzi u¶wiêciliby jak nale¿y choæ jeden szabat, natychmiast przysz³oby wybawienie". (Taanit 64a)

Mogliby¶my powiedzieæ, ¿e te ¼ród³a nie s± ca³kowicie sprzeczne. Prawdê mówi±c, musimy u¶wiêciæ tylko jeden szabat, tak jak jest powiedziane w Talmudzie Jerozolimskim, lecz ten szabat, który w³a¶nie mamy u¶wiêciæ, jest szabatem wtórym. Jest znaczna ró¿nica miêdzy pierwszym szabatem a drugim. Szabat obchodzony w duchowej pustce z pewno¶ci± by³by o¿ywczy dla ducha, lecz nie jest to ten szabat, który prowadzi do wybawienia. Pierwszy szabat s³u¿y innemu celowi; ma on mianowicie wp³yn±æ na ca³y nadchodz±cy tydzieñ. Warto¶æ pierwszego szabatu, który obchodzimy w³a¶ciwie, polega na tym, ¿e nadaje on inny (duchowy) koloryt reszcie tygodnia. Drugi szabat, który bêdziemy obchodziæ za sze¶æ dni, jest ju¿ zupe³nie inny. Jest on szczytem uduchowienia, a nie duchow± wysp±. I to jest ten szabat, którego u¶wiêcenie prowadzi do wybawienia. (Zob. "Pri cedek", Cadik haKohen, t. 4, ss. 108-109)

Zarówno szabat, jak i Miszkkan s± ziemskim "domem" Boga. Poprzez w³±czenie Bosko¶ci w nasze ¿ycie przybli¿amy wybawienie. Oto jest najwa¿niejsza rzecz, jak± Moj¿esz przekaza³ ludowi ¿ydowskiemu po zej¶ciu z góry Synaj. Ta nauka da³a im mo¿liwo¶æ zbli¿enia siê do Niekoñczonego Boga, którego ujrzeli.

Rabin Ari Kahn T³umaczy³a Ania Cia³owicz