27 stycznia 1945 r. żołnierze sowieccy 60. Armii I Frontu Ukraińskiego wkroczyli do niemieckiego obozu koncentracyjnego i zagłady Auschwitz. W obozie macierzystym Auschwitz I, w Auschwitz II (Birkenau) i w Auschwitz III (Monowitz) wyzwolenia doczekało zaledwie 7 tys. więźniów. Większość Niemcy zdołali wyprowadzić na zachód w marszach śmierci.

Stopniowa likwidacja obozu rozpoczęła się już w sierpniu 1944 r., gdy Armia Czerwona dotarła do Wisły. Do początku 1945 r. Niemcy wywieźli w głąb Rzeszy 65 tys. więźniów oraz wymordowali niemal wszystkich członków tzw. Sonderkommando, obsługujących komory gazowe i krematoria.

Ostatni akt tragedii miał miejsce z chwilą rozpoczęcia przez Sowietów ofensywy zimowej, gdy Niemcy postanowili pospiesznie zlikwidować obóz. Na ostatnim apelu w Auschwitz 17 stycznia 1945 r. stawiło się 67 tys. więźniów. W trzaskającym mrozie popędzono ich pieszo w kierunku Gliwic i Wodzisławia Śląskiego, skąd zostali wywiezieni koleją do obozów koncentracyjnych w Niemczech. Więźniów, którzy nie mieli siły iść, Niemcy zabijali po drodze. Historycy szacują, że spośród 58 tys. więźniów wyprowadzonych z Auschwitz w marszach śmierci zginęło ponad 10 tys.

W tym samym czasie Niemcy gorączkowo zacierali ślady popełnionych zbrodni. Niszczyli dokumentację, zwłaszcza kartoteki i rejestry więźniów, likwidowali doły z prochami ofiar, podpalili magazyny z mieniem pomordowanych, tzw. Kanadę, wreszcie wysadzili w powietrze unieruchomione wcześniej krematoria i komory gazowe. Ostatnie, krematorium V, zniszczyli dosłownie w przeddzień wyzwolenia.

Wyzwoleni więźniowie Auschwitz, w większości Żydzi z ponad 20 krajów Europy, byli skrajnie wyczerpani, wygłodzeni i chorzy. Wymagali natychmiastowej pomocy.

Udzielili jej najpierw sowieccy lekarze wojskowi i sanitariusze, z pomocą pospieszyli także mieszkańcy okolicznych miejscowości. Wkrótce Polski Czerwony Krzyż zorganizował szpital obozowy, w którym znalazło się ponad 4,5 tys. chorych, w tym 400 dzieci. Czerwonoarmiści wyzwalający obóz znaleźli także zwłoki 600 więźniów, pomordowanych w ostatniej chwili przez Niemców. Ich uroczysty pogrzeb odbył się 28 lutego 1945 r. Pochowano wtedy również około stu byłych więźniów zmarłych w szpitalu już po wyzwoleniu.

Wiosną 1945 r. na terenie obozu działała sowiecka komisja do badania zbrodni niemieckich. Na podstawie przesłuchań byłych więźniów doszła do wniosku, że obóz Auschwitz pochłonął 4 mln ofiar. Dziś wiemy, że było to około 1,1 mln.

W kolejnych miesiącach władze sowieckie i polskie władze komunistyczne zorganizowały na terenie byłego obozu koncentracyjnego obóz pracy dla niemieckich jeńców wojennych i folksdojczów.

Prace nad utworzeniem w byłym obozie Auschwitz muzeum rozpoczęły się w 1946 r. Zostało ono otwarte 14 czerwca 1947 r.

Muzeum POLIN