Wg różnych źródeł: Farajnikte Partizaner Organizacje, Fereinitzte Partizaner; Fareinikte Partizane Organizacie, Fareinigte Partizaner Organizacje, Fereingte Partizaner Ofganization. W wolnym tłumaczeniu: Zjednoczona Organizacja Partyzancka lub Zjednoczona Organizacja Partyzantów. Jidysz: פאראייניקטע פארטיזאנער ארגאניזאציע . W skrócie - FPO.

We wrześniu 1939 roku, dokładniej 19.09, po krótkotrwałych, ale zaciętych walkach, Wilno podobnie jak obszar wschodniej Polski, zostało zajęte przez Armię Czerwoną. Jednocześnie Wilno zostało włączone do Białoruskiej SRR. Dopiero na mocy układu sowiecko litewskiego z 10.10.1939 do Wilna wkraczają wojska litewskie. Od 29.10 władze litewskie rozpoczęły brutalny proces „litwinizacji” miasta, nierzadko stosując środki przymusu administracyjnego i ekonomicznego. Obywatele polscy zostali uznani za obcokrajowców i pozbawieni prawa do pracy. Został zamknięty uniwersytet i inne instytucje kulturalne, a wraz z nimi zlikwidowano szkolnictwo, rzemiosło i handel. Sytuacja ta trwała do 15.06.1940, kiedy to Wilno ponownie zostało zajęte przez Armię Czerwoną. ZSRR utworzył Litewską SRR. Polacy zostali formalnie zrównani w prawach z Litwinami. Jednak NKWD przystąpiła do masowych aresztowań i represji wobec inteligencji polskiej i żydowskiej. Z Wilna i okolic deportowano w głąb ZSRR ok. 35 tyś ludzi, w więzieniu na Łukiszkach osadzono kolejny tysiąc. W tym czasie na terenie Wilna istniała już lokalna żydowska konspiracja zainicjowana przez młodzież z organizacji syjonistycznych. 24.06.1941 Wilno zostało zajęte przez Wehrmacht. Dalszą eksterminację inteligencji polskiej prowadzą tym razem Niemcy.

4.07.1941 powołano Judenrat, na czele, którego stanął Szaul Trocki. Równocześnie trwają masowe egzekucje, tylko do początku września w masowych egzekucjach na terenie lasów wokół Ponar zamordowano około 13–18 tys. wileńskich Żydów. 3 - 6.09.1941 oficjalnie ogłoszono powstanie getta wileńskiego, które objęło teren tzw. dzielnicy żydowskiej położonej na zachód od ratusza, ograniczonej ulicami Wielką, Niemiecką i Dominikańską. Podzielone było na dwa obszary tzw. „małe getto” (nr II) był to teren skupiony wokół ulic: Szklanej, Gaona, Klaczki, Antokolskiego i Żydowskiej, oraz „duże getto” (nr I), które objęło rejony ulic Rudnickiej, Jatkowej, Oszmiańskiej, Żmudzkiej, Szpitalnej, Dziśnieńskiej i Szawelskiej. Obie dzielnice przedzielone były ulicą Niemiecką, wydzieloną z terenu zamieszkanego przez Żydów w celach usprawnienia przejazdu wojska przez miasto. Brama do dużego getta znajdowała się przy ulicy Rudnickiej, opodal kościoła Wszystkich Świętych. Nad nią znajdował się napis „Achtung! Zaraza. Nie – Żydom wstęp wzbroniony”. Teren getta otoczony był drewnianym płotem. Na terenie małego getta zamieszkało początkowo 11–12 tys. osób, które były z reguły niezdolne do pracy fizycznej na rzecz III Rzeszy. Większość z nich została zamordowana w dniach 3–21.10.1941 w Ponarach. Na czele małego getta przez te dwa miesiące stał Ajzyk Lejbowicz. Z kolei duże getto było początkowo zamieszkane, przez 29–30 tys. osób. Na czele Judenratu stał przewodniczący - Anatol Fried. Po wymordowaniu mieszkańców małego getta rozpoczęto stopniową eksterminację Żydów z dużej dzielnicy żydowskiej, do końca 1941 życie straciło łącznie 33,5 tys. z obu dzielnic. W lipcu 1942 Anatola Frieda w roli szefa Rady Żydowskiej zastąpił Jakub Gens, (lit. Jakobas Gencas/Jakovas Gensas; jidysz יעקב גענס); ur. 1903(1905) w Iłowcach k/Szawli, zm. 14 września 1943 w Wilnie. Był litewskim lekarzem i wojskowym, nauczycielem, oraz dyrektorem szpitala żydowskiego w wileńskim getcie, zanim został przewodniczącym Judenratu pełnił funkcję szefa jego policji żydowskiej w getcie, na które rekomendował go ówczesny prezes Judenratu Anatol Fried. Gens był zwolennikiem lojalnego podejścia wobec niemieckich władz okupacyjnych, licząc na złagodzenie nazistowskiej polityki wobec Żydów. Został zamordowany 14 września 1943 na dziedzińcu miejskiej siedziby gestapo, na krótko przed ostateczną likwidacją wileńskiego getta.

Wg różnych źródeł oblicza się, że na początku 1942 w getcie mieszkało legalnie 12 tys. osób, a niezgodnie z przepisami, w ukryciu – 8 tys.

Podobnie jak w innych miastach na terenie getta istniała cała infrastruktura społeczna: działały szkoły, biblioteki, kuchnie, punkty pomocy zdrowotnej oraz teatry, np. Żydowski Teatr Wileński funkcjonował od stycznia 1942 do czerwca 1943 – łącznie wystawił 119 przedstawień, które obejrzało 35 tys. widzów. Na deskach teatru wystawiono m.in. Golema, 200 Tysięcy, Zielone Pola, Skarb, Człowieka pod mostem i Wiecznego Żyda. Na terenie getta istniało też tajne nielegalne radio, za pośrednictwem, którego mieszkańcy wysłuchiwali wiadomości m.in. BBC i Moskwy, dotyczących walk na frontach i sytuacji na terenach okupowanych.

Na terenie getta wileńskiego od samego jego początku istniała organizacja konspiracyjna. Jej działalność początkowo ograniczała się do chronienia życia jej członków zagrożonych egzekucjami i wywózkami. Po likwidacji małego getta konspiratorzy stanęli przed dylematem – czy opuścić Wilno i udać się do bezpieczniejszych gett na terenie Białorusi i w GG czy pozostać w mieście. Na opuszczenie getta zdecydowało się około 3,5 tyś. osób. Pozostała część, głównie członkowie He-Chaluc ha Cair-Dror, pozostała w Wilnie i utworzyła organizację o nazwie Grupa Jechiela. Wobec polityki niemieckiej, która od początku nosiła znamiona eksterminacji bezpośredniej, Żydzi przyjęli program przeciwdziałania inny niż w pozostałych gettach. Przede wszystkim postanowiono powołać jedną wspólna organizację bojową. Głównym orędownikiem takiego rozwiązania był Aba Kowner, który na zebraniu 31.12.1941, prawdopodobnie jako pierwszy, bezbłędnie przedstawił istotę działań niemieckich, którzy dążyli do wymordowania Narodu Żydowskiego. Zaapelował używając metafory „nie idźmy jak owce do rzeźni”. Zebranie to dało początek do stworzenia Żydowskiej Organizacji Partyzanckiej FPO, której skład ostatecznie zatwierdzono 21.01.1942 na spotkaniu grup He-Chaluc ha Cair (Aba Kowner), Ha-Noar ha-Syjoni (Nissan Reznik), Betaru (Józef Glazman) i komunistów (Icchak Wittenberg). Parę miesięcy później akces do organizacji zgłosili też członkowie Bundu. Na czele FPO stanęli byli członkowie KPZB (Komunistyczna Partia Zachodniej Białorusi - organizacja istniała w latach 1923 – 1938 i była autonomiczną organizacją Komunistycznej Partii Polski w północno wschodniej Polsce) Icchak (Icig) Wittenberg „Leonas” jako szef sztabu; Sonia Madejskier „Mania”, „Zofia Romanas”, Borys Szerszeniowski „Juodajtis”, Chiena Borkowska – Kaplińska, do ścisłego kierownictwa weszli też wymienieni przywódcy pozostałych organizacji żydowskich. FPO miała strukturę pięcioosobowych grup, które łączono w plutony, a te z kolei tworzyły bataliony. Na czele każdej „piątki” stał „komandier”. Byli to ludzie po przeszkoleniu wojskowym, którzy jako instruktorzy, nocami, szkolili swoich ludzi w używaniu broni. FPO dysponowała własną siatka wywiadowczą, złożona głównie z ludzi pracujących u Niemców. W sumie FPO liczyła około 300 osób, z których praktycznie każdy był uzbrojony. FPO wysłała emisariuszy do innych gett m.in. do Grodna, Białegostoku i Warszawy. Emisariusze Ci mieli za zadanie nawiązać kontakt z innymi grupami oporu, przekazanie i wymianę informacji o eksterminacji Żydów, oraz propagowanie idei walki zbrojnej. Próby wysłania łączniczek za linię frontu zakończyły się schwytaniem ich przez Niemców. FPO z racji lewicowego kierownictwa, oraz z czysto praktycznego podejścia, współpracowała dosyć ściśle z ZWCz (Na przełomie lat 1941 i 1942, w Wilnie, z inspiracji komunisty i działacza lewicowych związków zawodowych Jana Przewalskiego, powstał Związek Walki Czynnej – ZWCz w maju 1943 przekształciła się w Związek Patriotów Polskich – ZPP). Współpraca ta polegała m.in. na pomaganiu w ucieczce z getta, dzięki czemu około 300 osób wydostało się na „aryjską” stronę. Spora część z nich wstąpiła potem do radzieckich oddziałów partyzanckich w Puszczy Rudnickiej. Kontakt z FPO nawiązał sam Jan Przewalski za pośrednictwem Makara Korablikowa. Przedostawał się on do getta i uczestniczył w zebraniach FPO. Obie organizacje skoordynowały swą działalność. W getcie pod kierunkiem Samuela Kaplińskiego produkowano zapalniki do materiałów wybuchowych, które kanałami trafiały do konspiracyjnych magazynów a następnie m. in. do radzieckich oddziałów w Puszczy Rudnickiej. 8 maja 1943 FPO wraz z ZWCz i litewskim Związkiem Wyzwolenia Litwy, utworzyła wspólny Wileński Komitet Antyfaszystowski, którego zadaniem było kierowanie całym komunistycznym ruchem antyfaszystowskim w Wilnie. Różnice w kwestii stosunku do Armii Czerwonej były głównym powodem, który uniemożliwił FPO współpracę z AK. W początkowym okresie organizacja zajmowała się przede wszystkim propagandą, wydawaniem biuletynów, podrabianiem dokumentów, sabotażem i zdobywaniem broni, którą Żydzi wykradali lub zdobywali od Niemców, Litwinów, oraz członków polskiego podziemia. Broń była też kupowana na czarnym rynku bezpośrednio od Niemców. W styczniu 1942 zatrudnieni przy katalogowaniu zrabowanych dzieł sztuki i księgozbiorów pochodzących z żydowskich i polskich muzeów, bibliotek, bożnic, mieszkań prywatnych oraz YIVO, na zlecenie Einsatzstab Reichsleiter Rosenberg, przyszli członkowie FPO podjęli się organizacji schowków i zdeponowania w nich najcenniejszych ze zrabowanych dzieł, którym groziło zniszczenie, w tym około dwóch tysięcy ksiąg z biblioteki Straszuna, rzeźb z Muzeum An-skiego, oryginału niewydajnego dotąd słownika dra Alfreda Landaua, listów Szolema Alejchema, rękopisów Chaima Nachmana Bialika, Maksyma Gorkiego i Dawida Bergelsona. FPO współpracowała z Judenratem i Jakubem Gensem, przeprowadzała także sabotaże na kolei i przemyśle kolejowym.

Wiosną 1943, Niemcy rozpoczęli akcję likwidacyjną getta. FPO zintensyfikowała swoje działania, Niemcy, którzy poprzez swoja siatkę agentów i szpicli obserwowali sytuację w getcie zażądali od Jakuba Gensa wydania Icchaka Wittenberga. 15.07.1943 podczas spotkania Wittenberga z Gensem, Wittenberg został aresztowany przez policję żydowską. Podczas doprowadzania go do bram getta bojownicy FPO odbili Wittenberga. Aby uniknąć bratobójczej walki i w wyniku nacisków ludności getta Icchak Wittenberg dobrowolnie oddał się w ręce gestapo, gdzie wg jednych danych został zamordowany przez gestapo, według innych popełnił samobójstwo w celi, na której ścianie zachował się napis „Zemścijcie się! – Icchak Wittenberg”. Po jego śmierci przywództwo FPO przejął Aba Kowner. Widząc postawę ludności getta postanowił on przygotować bazy w okolicznych lasach i zaczął stopniowo wycofywać oddziały z getta. Częściowo własnymi kanałami przerzutu, częściowo korzystając z pomocy Jakuba Gensa, który dla jednych był bohaterem dla innych prowokatorem 1.09.1943 Niemcy przystąpili do ostatecznej likwidacji getta. FPO bezskutecznie wezwało ludność żydowską do walki. Doszło tylko do jednego starcia zbrojnego. W dniu ostatecznej likwidacji getta, która nastąpiła 23–24.09.1943. Ostatni oddział FPO pod dowództwem Kownera wycofał się do Puszczy Rudnickiej.

Ludność getta wywieziono do obozów zagłady w Majdanku i Sobiborze lub rozstrzelano w Ponarach. 7 tys. Żydów zdolnych do pracy na rzecz III Rzeszy przetransportowano do obozów pracy w Łotwie i Estonii.

Żydzi z FPO i ocaleni z getta (około 500-700 osób) do końca okupacji walczyli w radzieckich oddziałach partyzanckich lub w osobnych oddziałach współpracując z Rosjanami. Wielu z nich brało udział w walkach o Wilno zakończone jego oswobodzeniem 13.07.1943.

Jednym z przywódców FPO był Aba Kowner (Abba, Abe) pseudonim Uri. (Ur. 1918 w Sewastopol – zm. 1987 Jerozolima). Ukończył średnią szkołę hebrajską w Wilnie i studiował sztuki plastyczne. Od młodości związany był z ruchem Ha-Szomer ha-Cair. W latach 1940-1941 w czasie przyłączenia Litwy do ZSRR był członkiem podziemia. Po wkroczeniu Niemców na Litwę, początkowo ukrywał się w klasztorze dominikanek na peryferiach Wilna. Po przeniknięciu do getta zaangażował się w utworzenie żydowskiego ruchu oporu. Na spotkaniu 31.12.1941 powiedział słynne słowa: „Hitler zamierza zabić wszystkich Żydów w Europie. (…) Żydzi litewscy są pierwszymi z kolei. Nie idźmy jak owce do rzeźni. Może jesteśmy słabi i bezbronni, ale jedyną możliwą odpowiedzią na poczynania wroga jest opór.” 21.01.1942 Został członkiem kierownictwa FPO, a w lipcu jego komendantem. Po nieudanej próbie wzniecenia powstania w getcie wileńskim, przedostał się do Puszczy Rudnickiej gdzie kierował oddziałem partyzanckim FPO i batalionem „Odwet”. Po wyzwoleniu był jednym z twórców i działaczy Brichy (organizacji pomagającej w emigracji, ocalałym Żydom, do Palestyny). Kowner, jako kierownik jej komórki w Wilnie, (a wobec podejrzliwości Rosjan przeniósł się do Lublina), skupiał wokół siebie wszystkich ocalałych Żydów pragnących wyemigrować do Palestyny, wobec bezskutecznych prób nawiązania współpracy z administracją ZSRR, latem 1945, wyjechał przez Włochy do Palestyny. Na miejscu starał się uzyskać poparcie i środki dla zorganizowania akcji odwetu wymierzonego przeciwko zbrodniarzom hitlerowskim. W drodze powrotnej do Europy został aresztowany przez władze brytyjskie i osadzony w więzieniu. Jeszcze podczas pobytu w Lublinie Aba Kowner wraz z Bezalem Michaelim partyzantem i uciekinierem z Umshlagplatzu i Vitką Kempner bojowniczką FPO (później wyszła za Abę) utworzył tzw. Grupę Mścicieli. Mieli oni za zadanie wspomagać Brichę oraz dokonać zemsty na Niemcach. Grupa Mścicieli liczyła około 60 osób, głównie Żydów ZSRR i krajów Europy Wschodniej, w tym większość pochodziła z Polski. Grupę zaopatrzono w broń i paszporty. Mieli oni dokonać zemsty na Niemcach, jako narodzie. Planowano przede wszystkim masowo zatruć źródła wody pitnej. Planowi takiemu zdecydowanie przeciwstawili się politycy Izraelscy oraz dowództwo Brygady Żydowskiej. Zaakceptowano jedynie plan wytrucia SS-manów. Po aresztowaniu Kownera, Mściciele czekali bezskutecznie na sygnał i kontakt. Jedynie niewielkiej grupie mścicieli udało się zatruć, rozcieńczonym arsenem, chleb razowy dla jeńców niemieckich (głównie SS-manów) przebywających w Stalagu 13 pod Norymbergą. Akcja ta została przeprowadzona 13.04.1946 w nocy z soboty na niedzielę. Wybrano ten dzień tygodnia, gdyż w niedzielę załoga amerykańska dostawała chleb biały. Uniknięto w ten sposób niepotrzebnego ryzyka pomyłki. Rozcieńczony arsen rozsmarowano na około 3000 bochenkach chleba. W wyniku akcji 207 jeńców zostało hospitalizowanych z ogólnej liczby 2283 zatrutych. Wg władz wojskowych USA nikt nie umarł. Wg źródeł mścicieli zmarło wielu Niemców – ilu dokładnie nie wiadomo, niektóre źródła podają 700 ofiar. Uwolniony w 1946 roku Aba Kowner. jako oficer Brygady Givati brał udział w wojnie o niepodległość Izraela (1947 – 1948), poczym osiedlił się w kibucu Ein Hahoresz pod Haderą, gdzie oddał się działalności literackiej, za którą dostał szereg nagród m. in. Związku Literatów Izraelskich. Był świadkiem w procesie Adolfa Eichmanna.

„Cichy”

Literatura:

1. „Polski Czyn Zbrojny w II Wojnie Światowej – Polski Ruch Oporu 1939 – 1945” praca zbiorowa; wyd. I; Warszawa 1988; WIH

2. „Polacy w radzieckim ruchu podziemnym i partyzanckim 1941 – 1944”; Mieczysław Juchniewicz; WIH W-wa 1973

3. „Polski Słownik Judaistyczny” praca zbiorowa, Pruszyński i S-ka; Warszawa 2003

4. „Encyklopedia Gazety Wyborczej’ tomy 8 i 20; Agora S.A.

5. „Księgi Pamięci Gmin Żydowskich” praca zbiorowa; UMCS Lublin 2009

6. „Żydzi w walce 1939 – 1945”; tom I i II; Stowarzyszenie Żydów Kombatantów i Poszkodowanych w II Wojnie światowej, ŻIH; Warszawa 2009

7. "Nasz Bóg ich zgubi"; M. Masłowski, T. Patora; 2007 Gazeta Wyborcza;

8. http://pl.wikipedia.org/wiki/Fareinigte_Partizaner_Organizacje

9. http://pl.wikipedia.org/wiki/Getto_w_Wilnie

10. http://pl.wikipedia.org/wiki/Jakub_Gens

11. http://pl.wikipedia.org/wiki/Icchak_Wittenberg

12. http://pl.wikipedia.org/wiki/Zjednoczona_Organizacja_Partyzancka

13. http://en.wikipedia.org/wiki/Abba_Kovner

14. http://dws.org.pl

Foto: Wikimedia Commons

/zrodlo: jewish.org.pl/