Dziś wieczorem rozpoczęło się ośmiodniowe święto Chanuka.

Chanuka („Święto Świateł”) to radosne, wesołe święto, które upamiętnia cud, jaki wydarzył się w Świątyni Jerozolimskiej podczas powstania żydowskiego pod wodzą Hasmoneuszy, skierowanego przeciw Grekom, za czasów panowania Antiocha IV Epifanesa.
Jednak głębsze znaczenie tego święta dotyczy przełomowego momentu w historii świata zachodniego, w historii ludzkości. Jest to bowiem święto upamiętniające ocalenie judaizmu, a więc pierwszej i wówczas jedynej religii monoteistycznej, opartej na podstawach etycznych.
Władze greckie, okupujące obszar starożytnego Izraela, prowadziły bezwzględną i krwawą kampanię przeciwko religii, która twierdziła, że istnieje jeden, niewidzialny i niematerialny Bóg całej ludzkości. Już fakt, że Bóg jest niewidzialny, wywoływał przerażenie u Greków. Greckie wierzenia składały hołd widzialnej Naturze. Bóg Izraela, czyli znajdujący się poza Naturą twórca tej Natury, był niepojętą abstrakcją, która wzbudzała lęk i nienawiść. A stąd już krok do oskarżeń o czary, o rzucanie klątw i zadawanie uroków, trucicielstwo i potajemne rytuały.
Antyjudaistyczna propaganda Greków oskarżyła Żydów właśnie wtedy – po raz pierwszy w historii – o mord rytualny (to oskarżenie powróci później w Rzymie, następnie w średniowiecznej Europie i sporadycznie ujawnia się do dziś). Jednocześnie w walce z judaizmem sięgnięto właśnie do morderstw: zabroniono np. rytuału obrzezania i żydowscy rodzice, którzy łamali ten zakaz, poddawani byli publicznym egzekucjom wraz z dziećmi. Śmiercią karane było również najpierw posiadanie Tory, a później wyznawanie w jakikolwiek sposób judaizmu. Świątynia Jerozolimska została zbezczeszczona. Na ołtarzu świątynnym, na rozkaz króla Antiocha, składano świnie, aby ołtarz ten sprofanować. Ostatecznie Bejt Hamikdasz został przekształcony na rozkaz władz greckich w miejsce kultu Zeusa.
Wówczas wybuchło powstanie, które dało Hasmoneuszom, po wygnaniu okupantów greckich, na okres stu piętnastu lat władzę zarówno nad Judeą i Jerozolimą, jak i nad Świątynią.
Historyczne znaczenie powstania trudno przecenić. Była to przecież, zakończona sukcesem, rewolta nie tylko w obronie niepodległości i tradycji, ale przede wszystkim w obronie monoteizmu. Szczególnie że kultura grecka stanowiła, pod wieloma aspektami, dokładne przeciwieństwo kultury żydowskiej. Gdyby postarać się ująć tę archetypową opozycję – trwającą przez tysiąclecia do dziś – w jednym zdaniu, ukazującym opozycyjne wartości tych kultur i światopoglądów, które z nich wyrosły, trzeba by było przywołać znane stwierdzenie: „Dla Greków piękno było świętością. Dla Żydów świętość była pięknem”. Grecy mordowali kalekie i brzydkie dzieci (akceptował ten zwyczaj Platon, popierał Arystoteles), podczas gdy Żydzi głosili, że każdy człowiek, nawet najbardziej kaleki i brzydki, jest stworzony na podobieństwo Boga. Politeizm grecki kształtował bogów wedle wizerunku ludzi, podczas gdy judaizm starał się kształtować ludzi według wizerunku Boga.
Gdyby powstanie nie wybuchło i nie zwyciężyło – judaizm najprawdopodobniej przestałby istnieć, Żydzi poddani zostaliby hellenizacji, tak jak inne ludy, z powierzchni ziemi zniknąłby jedyny ośrodek monoteizmu etycznego i – mamy podstawy przypuszczać – losy całego świata potoczyłyby się inaczej. Zwłaszcza gdy weźmiemy pod uwagę fakt, iż z ocalonego wówczas judaizmu narodziły się w ciągu następnych stuleci wielkie religie monoteistyczne (chrześcijaństwo i islam), w znacznym stopniu kształtujące historię ludzkości przez ostatnie dwa tysiące lat.
Chanuka jest więc także świętem ocalenia samej idei monoteizmu i w tym sensie wykracza swoim znaczeniem poza świat wyłącznie żydowski.
Głęboki sens święta Chanuka zawiera jeszcze jedno przesłanie: że cud chanukowy może się zdarzyć, ale to od ludzi, od ich woli i poświęcenia zależy, czy powstaną warunki, aby mógł nastąpić. Cud z oliwą do świątynnej menory pojawił się przecież dopiero wtedy, gdy Świątynia została odebrana Grekom po krwawych walkach. Obrona monoteizmu wymagała nie tylko modlitw, studiowania Tory, składania ofiar, ale przede wszystkim czynu – czynu militarnego, gdy składa się ofiarę z własnego życia.

Paweł Jędrzejewski