Kiedy czytam tekst Jana Hartmana "Żyd Żydowi Polakiem" i obserwuję łatwość, z jaką autor posługuje się słowem Żyd, zapala mi się czerwone światełko. Retoryką wpisuje się on bowiem nieco w język osób i środowisk, delikatnie nazywając, do nas i naszego środowiska uprzedzonych. Nawiązanie do tego Wojewódzkiego wskazuje na satyryczny charakter tego tekstu. Mi jednak jakoś do śmiechu nie jest...

Moja jecer hara (skłonność ku złu) nęci mnie by profesorowi Hartmanowi przytrzeć nieco nosa i podkreślić, że to, że ktoś posiada pochodzenie żydowskie i pewną ogólną wiedzę o świecie potwierdzoną tytułem naukowym, nie oznacza, że wypowiedź ta ma znamiona głosu społeczności żydowskiej, i że w jakikolwiek sposób prezentuje jej poglądy. Należymy z Janem do pewnej żydowskiej organizacji, słyszałam kilka jego wypowiedzi i żadna z nich nie porwała mnie głębią, znajomością tematyki żydowskiej, czy naszej lokalnej problematyki. Przy pewnej lekkości pióra łatwo wypowiadać się tonem eksperta, a zdolności literackie ułatwiają maskowanie wszelkiego rodzaju płycizn...

W tradycji żydowskiej mędrzec nie nazywa się wcale "uczonym w piśmie", tylko talmid hacham - dosłownie tyle, co uczeń mędrca. Przede wszystkim jesteśmy uczniami, a potem może też nauczycielami. To dziwne, że gdzieś w historycznej zawierusze mądrość, skromność i wiedza żydowska Twoich przodków - chyba nie została Ci, bracie Janie, przekazana w wystarczającym stopniu. Żyd z pochodzenia nie zawsze jest mentalnie Żydem. "Ta szma" powtarza Talmud - by nauczać prastarych prawd Miszny - chodź tu i posłuchaj - studiuj, nie tylko prawo żydowskie, biblijne komentarze, czy teksty mistyczne. Wsłuchać się w głosy rabinów, to znaczy spokornieć wobec rzeczywistości, to umieć żyć codziennością - nie szukając w niej ciągłej rozrywki, to przede wszystkim wsłuchać się w siebie. Świat jest taki, jaki jest - bo tak ma być, rzeczywistość trzeba szanować. Tożsamościowe wybory innych są częścią tej rzeczywistości właśnie. Są żydowscy Goje i gojscy Żydzi - zakończmy więc ten chocholi taniec, życie to nie bal... Życie to zmaganie się z własnym losem i samym sobą - z samym sobą, a nie z losem i "samym sobą" innych... W tej walce odkrywamy własne nowe imię. Taka wywalczona tożsamość, wyrwana antysemityzmowi, strachowi, ciemności, jest bardzo wartościowa. Tożsamość żydowska zbudowana w reakcji na antysemityzm to wcale nie zawsze jest katastrofą budowlaną - widziałam piękne pałace postawione pomimo tych trudności. W końcu zmaganie się z aniołami, tymi dobrymi i tymi złymi, to los naszego narodu od praojca Jakuba - "maase awot lebanim" - losy ojców są przepowiednią losów ich dzieci... Moja zła inklinacja podpowiadałaby Janowi, żeby opowiedział własną historię. Własny los - by pod dźwięki wewnętrznego sporu nie podkładał głosów znanych polityków czy dziennikarzy. Te argumenty są Twoje i właśnie jako takie są niezwykle interesujące. To całe doświadczanie wewnętrznego konfliktu i szukanie własnej drogi, innego zupełnie autorskiego powiązania wszystkich tych licznych elementów, takich jak polskość, żydowskość, sprzeczne lojalności, losy własnej rodziny, europejskość, wykształcenie, miejsce samego siebie w świecie, tych, co kochamy, podziwiamy, i to, czym gardzimy - poukładanie tego w konflikcie z otoczeniem w sporze - jest najcenniejsze i najciekawsze. Polska Żydowskość i Żydowska Polskość - mają tu równe prawa.

Jecer hatow (skłonność do dobrego) podszeptuje mi jednak, że nie można nikomu odbierać prawa do dzielenia się swoimi przemyśleniami i obserwacjami - najbardziej nawet z naszego prywatnego, więc zawężonego punktu widzenia, absurdalnymi. Jest takich osób w naszej społeczności więcej, z którymi nigdy się nie zgodzę, są Żydami i mają prawo do własnych opinii. Miałam podobny spór z Dawidem Wildsteinem i uświadomiłam sobie, że moja wieloletnia obecność w życiu żydowskim, ani gruntowne wykształcenie religijne, a nawet największa ilość głosów na wyborach do Rady Religijnej Związku Gmin podczas ostatnich wyborów - nie daje mi wyłączności na mówienie "żydowskim głosem" czy wypowiadania się o i w imieniu społeczności żydowskiej. Tym bardziej więc nie mam prawa pouczać innych (w tym Jana Hartmana), w jaki sposób mają ten głos zabierać oraz jakie są do tego niezbędne kwalifikacje...

Jest jednak przestrzeń obiektywna publiczna i do niej mogę się odnieść w poszukiwaniach rambamowskiego złotego środka.

Ważne jest, kto ma prawo nas reprezentować i jakiego języka ma prawo używać. Pamiętajmy bowiem, że chyba jest więcej osób, które mają żydowskie pochodzenie, jednak stronią od przynależności do jakichkolwiek struktur, organizacji i Gmin - niż te, które chcą być instytucjonalnymi Żydami lub instytucjonalnymi Polakami. Z drugiej strony do żydowskich organizacji wciąż próbują się dostawać osoby, które nie mają wystarczających dokumentów...

Ważne jest rozdzielenie tożsamości indywidualnej od tej tego, jakie instytucje żydowskie reprezentujemy..

Na tle tych słów bardzo ciekawą jest debata wokół kwestii oświadczenia wydanego przez Gminę w kwestii konfliktu w strefie Gazy. Apel był wystosowany w imieniu Społeczności Żydowskiej. Choć zgadzam się z każdym słowem tego listu - to też rozumiem osoby, które mają problem z takim postawieniem sprawy. Nie mam jasności, że nawet przewodniczący Związku Gmin - może podpisywać tak zbudowane apele w imieniu Społeczności Żydowskiej.

http://warszawa.jewish.org.pl/pl/aktualnosci/366-oswiadczenie-w-sprawie-konfliktu-w-strefie-gazy

Nie wiem, jaki powinien być proces dochodzenia do wspólnego głosu i czy taki wspólny głos w jakiejkolwiek sprawie jest uprawniony, nawet jeśli jest niezbędny... Może każda taka wypowiedź powinna być listem, pod którym podpisują się Ci, którzy się z daną wypowiedzią utożsamiają? W każdym razie, o ile można debatować w kwestii listu Piotra Kadlcika, w żadnym wypadku głos Jana Hartmana takim naszym społecznym głosem nie jest. To jego cienie i Jego chocholi taniec. Myślę, że bardziej, niż o Michniku czy Dornie, opowiada o sobie samym... Choć może, gdyby nie padały tam nazwiska, łatwiej byłoby mi utożsamić się prywatnie z tą wypowiedzią.

Różnica pomiędzy tym, kto jest w środku, i tym, kto jest na zewnątrz żydowskiego dyskursu, leży właśnie w umiejętności poruszania się w tych subtelnych niuansach tożsamościowych. Zobaczcie, jak w tym liście Gminy podpisanym przez przewodniczącego ZGWŻ ostrożnie zbudowana jest ta wypowiedź... Z jednej strony, kiedy mówimy w imieniu społeczności, jej głosem, w jej imieniu, kiedy do czegoś nawołujemy - musimy używać niezwykle subtelnych narzędzi. Inaczej bowiem zupełnie nieświadomie możemy wciągnąć innych we własną walkę. Możemy postawić osoby, które zbudowały swoje własne konstrukcje tożsamościowe w sytuacji konfliktu wobec wewnętrznych i zewnętrznych sił, obalić delikatną równowagę.

Dyscyplina tego języka jest niezwykle trudna do utrzymania, bo granice tego kto jest, a kto nie jest w każdej z licznych tożsamościowych przegródek, jest zupełnie płynne. Umowne są też ceny, które płacimy za owe wybory, nie warto więc obnosić się z tymi ranami... Każdy wybór jest trudny, ma swoje uzasadnienia i każdy z nas za ten wybór płaci pewną cenę...

Jakby to dziwnie nie brzmiało, każdy kto twierdzi, że jest Żydem - nim się staje. To samo dotyczy Polskości i nic nam do tego, czy to prawdziwe, czy nie - uczciwe intelektualnie czy naciągane, sztuczne czy autentyczne w opinii czy odczuciu osób trzecich... Nie można komuś ani narzucić, ani odebrać tożsamości. Każdy sam i w swoim imieniu wytycza własne granice, innym granic tego, jak sami siebie postrzegają, wytyczać nie wolno. W ten sposób powstaje ciekawe zjawisko Polacy (nie-Żydzi), w powszechnym rozumieniu i potocznym języku tzw. Goje, którzy funkcjonują w swoim życiu jak Żydzi. Obchodzą szabat, utożsamiają się z Izraelem jako państwem i narodem lub studiują Torę. Część z nich funkcjonuje zupełnie normalnie, są naszymi przyjaciółmi, w pełni akceptujemy ich wybór. W Polsce można spokojnie powiedzieć, że tak jak nie ma Żydów, którzy mogą być pewni swojej etnicznej przeszłości, nie ma tu takich pewniaków - Polaków. Są pewni Żydzi no i tacy, którzy JESZCZE nie odkryli swoich żydowskich korzeni. Pewni i niepewni Żydzi... Przesadzam? Tak, ale coś w tym jest - prawda?

Najtrudniej poradzić sobie z tymi, którzy nam próbują narzucać, jak mamy żyć i jak powinniśmy być Żydami lub Polakami...

Część osób w Polsce przechodzi konwersje - czyli staje się Żydem w sensie instytucjonalnym. Konwersja to nie tylko zmiana wyznania - to również "naturalizacja"; stajesz się jednym z nas - bez względu na to, na ile teraz uważasz się za Polaka, jesteś Żydem. Jesteś częścią tej społeczności od Ziemi Kanean po przyszłość, od ultra-ortodoksyjnego rabina, po feministkę, częścią narodu ludzi, którzy mieszkają pod każdą długością i szerokością geograficzną, również w Ziemi Izraela, jesteś bratem - siostrą tych, którzy ukrywają swoje żydowskie korzenie, ale wtedy jesteś ich bratem ukrytym... Twoja bliskość losu jest wraz z tym człowiekiem schowana, uśpiona. Uśpiony brat powinien być łagodny - przecież nie ma powodu toczyć rodzinnych sporów z tymi, którzy nas za rodzinę nie uważają i być może nigdy uważać nie będą. Tak, to może nawet zaboleć, może ktoś czuć się odrzucony. Mogę Ci tylko powiedzieć, Janku, ale to mogę powiedzieć każdemu Żydowi i Żydówce: bądź moim bratem, siostrą - pokłóć się ze mną...

Pamiętajmy, że ta żydowska więź jest zupełnie wirtualna, ona nie jest i nigdy nie była elementem spisku.

Braterstwo, to zobowiązanie, by szanować ludzkie wybory i pokornie podchodzić do tego, jak inni postrzegają samych siebie. To samo, co dotyczy osób, które przechodzą konwersję, dotyczy też Żydów powracających do naszej społeczności - trudno nauczyć się żyć w takim czulencie, ale to jest właśnie żydowski świat - prawie od zawsze, od synów Israela i od pierwszej Miszny - różnimy się i z trudem uczymy się pomimo tych różnic tworzyć naszą społeczność... Apelowanie o jedność nie ma większego sensu, trzeba się nauczyć żyć w tym wielogłosie...

Są też Polacy, polskiego pochodzenia, którzy nie zmieniając religii i narodowości, mocno utożsamiają się z naszym środowiskiem i naszym losem. Członkowie Polskiej Rady Chrześcijan i Żydów są tego najbardziej chlubnym przykładem. Są to różni świeccy i duchowni działacze Chrześcijanie, którzy starają się wspierać idee dialogu w swoim codziennym życiu.

Czasem nawet zdarza się, że takie osoby doświadczają antysemityzmu i stajemy wobec dziwnej sytuacji: otóż czasem trzeba bronić Polaków przed Polakami, bo są atakowani za swoje żydowskie wybory. Ostatnim takim przypadkiem byli twórcy filmu Pokłosie. Napisałam prywatnie do Pana Stuhra, jak bardzo jest mi przykro. Nie obchodzi mnie, czy "zrobił to dla kariery" i na "własne życzenie" - fakt jest taki, że obrywa za nas i jak jeden z nas, równie niesłusznie. To rodzi naturalną solidarność. Jednocześnie nie chcę wyrządzić komuś niedźwiedziej przysługi - opowiadając się za kimś, broniąc go możemy utrudnić mu sytuację... Kiedy antysemityzm dopada Żydów - mamy nieco więcej narzędzi moralnych i mentalnych. Jednak, gdyby ktoś potrzebował wsparcia w takiej sytuacji, powinniśmy mieć gotowy język. Może jednak powinniśmy odszukać w sobie to braterstwo losów i wspólnym głosem, mimo tego, że właściwie nigdy go nie mamy, wypowiedzieć się w sprawie Pokłosia i ataku na Macieja Stuhra.

Najdziwniejsze jest jednak, gdy Żydzi oskarżają Polaków lub Żydów (niepotrzebne skreślić włączając "lub") za to, że nie są Żydami, tylko Polakami... Mam nadzieję, że jest już zupełnie jasne, że ja pod tym oskarżeniem się nie podpisuję.

Miriam Gonczarska